Balsem
exotisch geurende weldaad
Balsem
In het Arabisch betekent Balsem welriekend. Vroeger werden sterk geurende harsachtige stoffen gebruikt tijdens heilige en religieuze rituelen, bij de balsemering van doden, voor medicinale doeleinden en voor de vervaardiging van parfums en zalven. Ze werden voornamelijk gewonnen van bomen uit de familie van de balsembomen (Burseraceae) waarvan de bast welriekende harsachtige stoffen oplevert. De familie van de balsembomen telt circa vijfhonderd soorten, waarvan de meeste bomen maar sommige ook struiken zijn. Deze komen voor in de tropen en subtropen. Bekende Balsems zijn Perubalsem, Benzoe, Elemi, Myrrhe, Wierrook (Olibanum), Styrax en Tolubalsem.
Ook nu nog wordt het woord balsem gebruikt voor het half tot dik vloeibaar plantaardige secreet dat wordt gewonnen uit bomen of struiken van de familie van de balsembomen (Burseraceae). Het is een stroopachtige, min of meer vetoplossende mix van hars en etherische oliën met een sterke geur. Balsems worden gewonnen door boomschorsen in te kerven of door plantendelen uit te persen of uit te koken.
Deze heerlijk geurende harsen kunnen we niet alleen roken voor een lekker geurtje in huis, maar ook gebruiken voor onze lichamelijke en psychische gezondheid. Balsems hebben een pijnverlichtende, ontsmettende, helende en conserverende werking. Ook werken de heerlijke geuren in op onze psyche. We kennen allemaal de uitdrukking: "iets is als balsem voor de ziel'" voor iets wat ontspanning, rust en genot brengt.
Het verschil tussen hars en balsem
Eberhard Teuscher beschrijft in zijn boek "Pharmakognosie" het verschil tussen hars en balsem: "Harsen zijn lipofiele, niet-vluchtige, vaste, meestal glasachtig transparante stoffen. Ze hebben geen vast smeltpunt, maar veranderen geleidelijk van de vaste naar de vloeibare toestand naarmate de temperatuur stijgt. Door hun lipofiele karakter lossen ze niet op in water, maar wel goed in apolaire oplosmiddelen zoals ether of chloroform, en soms ook in ethanol. Ze zijn geur- en smaakloos. Hun kleur kan geel, rood of bruin zijn. Balsems (oleoharsen) zijn van nature voorkomende oplossingen van harsen in etherische oliën of niet-vluchtige lipofiele stoffen en daarmee sterk geurend. Gomharsen zijn mengsels van harsen met slijmstoffen. Ze lossen slechts gedeeltelijk op in lipofiele oplosmiddelen en vormen suspensies met water."
Hars komt in de natuur voor ofwel opgelost in een etherische olie zoals terpentijn – in welk geval ze balsems of oleohars worden genoemd. Of de harsen komen uit de plant als emulsies of suspensies in waterige slijmoplossingen met een beetje etherische olie – dan worden ze na droging rubberhars (gomhars) genoemd. (de.wikipedia.org/wiki/Harz_(Material))
Ook het hars van onze naaldbomen zou dan eigenlijk balsem moeten heten omdat het etherische oliën bevat. In ons spraakgebruik noemen we het echter hars.
Geneeskrachtige werking
In oude medische geschriften wordt de helende kracht van balsems bij chronische bronchitis, astma, darmontstekingen en reumatische aandoeningen beschreven. De westerse geneeskunde heeft de medicinale werking van wierook ontdekt als remedie tegen chronische ontstekingen. Ook wordt balsem ingezet bij verhard littekenweefsel en wordt wierook (olibanum) toegepast bij een prikkelende darm. Balsems werken desinfecterend en ontstekingsremmend en helpen bij ontstekingen van de huid, de keel, de darm of de gewrichten. Zo kan Benzoë bijvoorbeeld gebruikt worden bij o.a. snijwonden, kloven, huid ontstekingen, artritis, jicht, reuma, astma, bronchitis, verkoudheid, kolieken, hoesten, laryngitis, griep, stress, prikkelbaarheid, nervositeit, hoesten en premenstrueel syndroom.
In Oostenrijk is Lärchenpech een begrip. Dit is het kleverige harssap dat in mei tot september gewonnen wordt uit de Larix. Het wordt ingezet bij verkoudheid, bronchitis, reumatische en neuralgische pijn (pijn die de zenuwen betreffen), wonden en steenpuisten. Hildegard von Bingen prees de heilzame werking van de gewone Zilverspar (Abies alba) die ze vooral bij verse wonden inzette. Thee van uitgekookte dennennaalden en twijgen werden aan het badwater toegevoegd bij verkoudheid, blaasontsteking en vaginale afscheiding. Ook werden uit de hars van deze boom reumazalven gemaakt. Daarnaast wordt olie, zalf en pleisters van sparrenhars van andere Sparren (Picea sp.) in de volksgeneeskunde gebruikt bij reuma, gewrichtspijn, spit en als hoest- en slijmoplossend middel.
Balsemzalf
Iedereen kent waarschijnlijk de tijgerbalsem. Een behoorlijk sterk ruikend middeltje tegen van alles en nog wat. Maar wat is een balsem dat je tegenwoordig in de winkel kunt kopen nu precies. Ik heb op internet eens gekeken waar overal het woord balsem voor wordt gebruikt en ben niet veel wijzer geworden. Zalven, crèmes en balsems (of balms) worden door elkaar gebruikt voor allerlei lichaamsverzorgende of geneeskrachtige producten. Ook producten die geen hars of etherische olie bevatten worden balsem genoemd en sommige balsems bevatten naast oliën, wassen en boters ook water.
Wanneer we naar de officiële beschrijving kijken is een balsem een natuurlijk product dat door sommige bomen geproduceerd wordt en bestaat uit een mix van hars en etherische oliën. De balsem kunnen we verwerken in een zalf of creme zodat we de heilzame eigenschappen voor medicinale doeleinden kunnen inzetten. Ik noem de crème of zalf waarin een balsem wordt verwerkt daarom balsemzalf of balsemcrème. Voor het gemak blijf ik het woord hars (ipv balsem) gebruiken voor het kleverige goedje dat onze naaldbomen produceren omdat iedereen daarmee beter bekend is.
Inhoudsstoffen Balsemzalf
Een balsemzalf bestaat uit:
- Hars (balsem)
- Vetten zoals olie, lanoline, wassen en/of boters
- Eventueel extra etherische oliën
Hars (of balsem)
Voor een wondbehandeling kan een balsemzalf worden gemaakt. Deze kan helpen ontstekingen te voorkomen en zorgen voor een snellere genezing. Het beschermt tegen kiemen en bacteriën en vermindert de kans op littekenvorming. Zalf met balsems kunnen volgens de volksgeneeskunde ook uitwendig worden gebruikt bij splinters als trekzalf, bij bronchitis, hoesten, verkoudheid, bijholteontstekingen, halsontsteking, nierbekkenontsteking, nagelbedontsteking of ischias.
Wil je zelf hars gaan verzamelen in het bos, ga dan voorzichtig te werk. De boom gebruikt de hars zelf om wonden te dichten. Ga dus niet in een wond lopen boren maar schraap voorzichtig met een stokje de grotere harsbolletjes van de stam.
Vetten
Oliën en andere vetten zoals bijvoorbeeld wolvet kunnen op zichzelf al veel voor onze huid betekenen. Ze bevatten waardevolle vetzuren en vitamines die een bijdrage kunnen leveren aan een gezonde huid. Van een olie kun je ook een kruidenmaceraat maken. Door kruiden een tijd lang in olie te weken, gaan waardevolle inhoudsstoffen van de plant over in de olie. Op deze manier kunnen we extra geneeskrachtige inhoudsstoffen van planten aan onze balsemzalf toevoegen..
Het maken van oliemaceraat duurt een paar weken. Wil je spontaan een balsemzalf maken en heb je een bepaald oliemaceraat niet in huis, dan kun je teruggrijpen op de warme olie-methode. Hierbij worden kruiden of delen van planten samen met de olie een tijd lang verwarmd (50 tot 60 graden) waardoor de inhoudsstoffen van de plant overgaan in de olie. Na het zeven van de olie kan deze voor het maken van een zalf worden gebruikt. Hiervoor kun je zowel gedroogde als verse kruiden gebruiken. De warme olie-methode duurt over het algemeen 2-3 uur. Onder het kopje toebereidingen kun je lezen hoe je zelf een oliemaceraat of een warm olie-aftreksel maakt.
Neem altijd biologische producten voor je balsemzalf. Oliën die goed inzetbaar zijn, zijn o.a. amandelolie, olijfolie, kokosolie, distelolie, zonnebloemenolie, avocado-olie, jojoba-olie, druivenpittenolie of abrikozenpittenolie.
Behalve olie worden in een balsemzalf ook wassen en boters verwerkt. Deze zorgen voor stevigheid. Als boter wordt meestal kakaoboter genomen. Alternatief kan ook sheaboter of avocadoboter worden gebruikt. Als was komen bijenwas of bessenwas in aanmerking.
Lanoline, ook wel wolwas (Lanoline anhydride) genoemd wordt ook graag aan een balsemzalf toegevoegd omdat het de huid zacht maakt en heilzaam werkt bij kloofjes en een droge huid. Behalve bij eelt wordt het ook vaak in lippenstiften voor droge lippen verwerkt. Zorg er wel voor dat je watervrije wolwas (anhydride) neemt.
Etherische oliën
Door etherische olie toe te voegen geef je niet alleen een extra geurende noot mee aan je balsemzalf, etherische oliën worden binnen de aromatherapie ook als geneesmiddel ingezet bij lichamelijke en psychische klachten. Op de pagina 'inhoudsstoffen' kun je onder het kopje 'etherische oliën' meer lezen over deze kostbare vloeistoffen.
Recepten
Recepten
Harsolie (balsemolie) DIY
Hars is zeer kleverig en lost niet makkelijk op waardoor het lastig te verwerken is. Om je zelf verzamelde hars te kunnen gebruiken voor het maken van een balsemzalf, kun je er het beste een harsolie van maken.
Verzamel 30 gram hars van (verschillende) naaldbomen. Ga daarbij voorzichtig te werk zodat je de wond van de boom niet groter maakt. Het beste kun je met een stokje de grotere bolletjes van de boom schrapen en niet met een mesje in de wond peuteren. Het mag best een beetje vervuild zijn. Geef 60 ml olijfolie in een jampotje en voeg de hars toe. Verhit alles au-bain-marie tot ongeveer 70 graden en neem na 5 min. de pan van het vuur. Laat alles vervolgens 2-3 uur in het waterbad staan trekken. Daarna kun je de olie nog een keer verwarmen en vervolgens door een nylonkous afgieten. De harsolie kun je gebruiken in onderstaande recepten.
Balsemzalf met zelfgemaakte harsolie
Sparbalsamzalf bij verkoudheid , gewrichtspijn en kleine wonden
- 50 ml. harsolie van de Spar (Picea)
- 7 gr bijenwas
Sportbalsemzalf voor een goede doorbloeding van de spieren
- 30 g lanoline
- 30 g cacaoboter
- 5 ml harsolie
- 10 ml St. janskruid-oliemaceraat
- 12 dr. eth. marjoraanolie
- 9 dr. eth. kamille olie
- 15 dr. eth. lavendelolie
- 9 dr eth. eukalyptusolie
- 10 dr. eth. grapefruitolie
Balsemzalf voor rugpijn
- 30 g lanoline
- 30 g cacaoboter
- 5 ml harsolie
- 10 ml. St. janskruid-oliemaceraat
- 10 dr. eth. kamille-olie blauw
- 25 dr. eth. lavendelolie
- 20 dr. eth. rozemarijnnolie
Spier- en gewrichtsbalsemzalf voor pijnlijke spieren en gewrichten
- 30 g lanoline
- 30 g cacaoboter
- 5 g harsolie
- 10 ml St. Janskruidolie
- 5 dr. eth. laurierolie
- 3 dr. eth. kampferolie
- 4 dr. eth. rozemarijnnolie
- 4 dr. eth. gemberolie
- 4 dr. eth. zwarte peperolie
- 4 dr. eth. wintergroen olie
- 4 dr. eth. eukalyptusolie
Werkwijze
Bij de bovenstaande recepten smelt je alle ingrediënten behalve de etherische oliën in een vuurvast bekerglas (au-bai-marie) en roer je alles goed door. Neem daarna het glas uit het waterbad. Wanneer de olie iets is afgekoeld kun je er de etherische olie aan toe voegen en de balsem afvullen in kleine potjes.
Harsbalsemzalf voor wondheling of als trekzalf
- 25 gr. goudsbloem-oliemaceraat
- 25 gr. harsolie
- 7 gr. bijenwas
Werkwijze
Smelt alles samen in een vuurvast glas au-bain-marie en roer het goed door. Daarna afvullen in een potje.
Larixbalsemzalf: werkt doorbloedings.-bevorderend, bij spierpijn. Helpt bij verkoudheid en ophoesten van taai slijm
- 100 gr olijfolie
- 33 gr larikspek (Lärchenpech)
- 17 gr bijenwas
- 4 ml barnsteentinctuur
Werkwijze
Smelt eerst de bijenwas en voeg daarna alle andere ingrediënten toe. Verwarmen het al roerend totdat alles gesmolten is. Je kunt de balsem warm in potjes afvullen. Bij verkoudheid voor op de borst en achter op de rug ter hoogte van de schouderbladen smeren.
Lippenbaslem
- 15 ml oliemix van harsolie, avocado-olie, distelolie en jojoba-olie (je kunt ook slechts 1 olie nemen of een olie die je in huis hebt)
- 3 gr. Lanoline
- 4g bijenwas
- 2 dr. Äth. Myrreolie
- 2 dr. Eth. Melisse-olie
- 3 dr. eth. Citroenolie
Werkwijze
Smelt de bijenwas au-bain-marie in een vuurvast bekerglas (of potje). Voeg er de lanoline en de olie-mix aan toe en verwarm het zo lang totdat het een vloeibaar geheel is. Roer het goed door, haal het glas uit het waterbad en laat het op handwarmte afkoelen. Nu kun je er de etherische olie doorheen roeren. Mocht je de balsem in lippenstifthulsjes willen gieten dan moet je ervoor zorgen dat de olie warm blijft, anders stolt het te snel.
Basilicumbalsemzalf: bij ontstekingen van de huid
- 2 eetl. fijn gesneden verse basilicum
- 60 ml olijfolie
- 2 gr. gedroogd hars van de spar
- 4 gr. bijenwas
Werkwijze
Stamp de hars in een vijzel fijn en verwarm het samen met de olie in een vuurvast bekerglas. Laat het 30 min. au-bain-marie trekken bij 70 graden (onder het kookpunt blijven). Daarna haal je het glas uit het waterbad en laat deze nog 30 min. staan. Verwarm de olie vervolgens nog een keer en roer het goed door. Daarna zeef je de hars uit de olie (door een nylon kous) en doe je de olie weer terug in het vuurvaste glas. Voeg hier de bijenwas aan toe en verhit je alles onder roeren zo lang totdat de bijenwas is gesmolten. Nu kun je de zalf in een potje doen en gebruiken. Deze balsemzalf is 6 maanden houdbaar.