Destilleren met waterdamp
het is alsof je doordringt tot de essentie van de plant en je de ziel ervan blootlegt
Destilleren van etherische olie en hydrolaten
Bij het destilleren wordt door middel van stoom, (vluchtige) stoffen aan plantenmateriaal onttrokken met als oorspronkelijk doel het produceren van etherische olie. Als ‘neven’produkt ontstaat hierbij ook het zogenoemde hydrolaat. Tenminste werd dat vroeger zo gezien. Tegenwoordig wordt de kostbaarheid van deze plantenwaters steeds meer op waarde geschat en worden destillaties ook uitgevoerd om uitsluitend hydrolaten te produceren.
De naam destilleren komt van het Latijnse woord ‘destillare’, wat ‘afdruppelen’ betekent. Vermoedelijk werden de eerste destillatie-installaties gebouwd door de grieken en namen de Romeinen deze mogelijkheid om geurende stoffen te vervaardigen over. Welgestelde Romeinen voerden een luxe leven en gebruikten etherische oliën in hun badhuizen en parfums. De arabieren op hun beurt verfijnden deze techniek weer verder.
Het is niet verwonderlijk dat rond etherische oliën en parfums een aura van luxe en kostbaarheid hangt als we bedenken dat er kilo’s bloemen of blaadjes nodig zijn om een paar druppels etherische olie te produceren. Het percentage vluchtige stoffen in de plant loopt per plantensoort uiteen maar is bij alle zeer gering. Zo zijn voor het maken van 1 liter etherische olie 150 kilo lavendelbloemen nodig, van de roos maar liefst 6000 kilo. Hoeveel kruiwagens vol dit wel niet zijn, kunnen we bijna niet voorstellen.
Destillatieproces
Voorbereiding
Er bestaan uiteenlopende destilleerapparaten, echter alle berusten op dezelfde werking. Ik beschrijf hier de werking van mijn koperen Leonardo destilleerketel. De ketel bestaat uit drie delen. Het onderste deel is een pot waarin water komt. Hierin komt een metalen zeef op pootjes te staan met eenzelfde diameter als de pot. Op deze zeef wordt het plantmateriaal gelegd. Op de onderste pot komt het middenstuk van de ketel, de kolom en tenslotte de koelkop. Voorafgaand aan het destilleren worden de ketel en opvangflesjes met alcohol gedesinfecteerd.
Dan kan de onderste pot met water worden gevuld. Hierbij dient het waterniveau onder de zeef met het plantenmateriaal te blijven. De hoeveelheid water is niet precies aan te geven. Bedacht moet worden dat teveel water in de pot een mindere kwaliteit hydrolaat oplevert. Te weinig water kan betekenen dat de ketel droog kookt en oververhit raakt. De hoeveelheid water is afhankelijk van de hoeveelheid plantenmateriaal dat je hebt.
Een goede oriëntering is de 1:1 verhouding. Dit betekent dat 100 gr. (vers) plantenmateriaal, 100ml hydrolaat oplevert. Bij gedroogde plantendelen is de opbrengst hoger, namelijk 1:2 tot 1:3. Omdat het plantenmateriaal veel vocht vasthoudt moet je bijna twee keer zoveel water in de onderste pot geven dan de hoeveelheid hydrolaat dat je wilt verkrijgen. Stel ik heb 150 gr. gedroogde lavendel dan kan ik hiervan 300-450 ml hydrolaat maken. Dan doe ik 600-900 ml water in de onderste pot. Wanneer je voldoende hydrolaat heb verkregen stop je de destillatie. Het is best lastig om de hoeveelheid water precies te bepalen om dat de ketel een gesloten systeem is waar je niet in kunt kijken tijdens het destilleren. Bij mij is het ook een paar keer gebeurd dat de ketel op het laatst geen water meer had. Maar al doende leer je.
Om de opbrengst aan opgeloste stoffen in het hydrolaat te verhogen, is het goed de kruiden zo klein mogelijk te maken, echter niet zo fijn dat het poeder wordt. Wortels worden fijn gehakt, zaden in de vijzel aangedrukt, en blaadjes en bloemetjes met een mesje klein gesneden. Bij kleine deeltjes, zoals lavendelbloemetjes is het raadzaam om in de zeef een stuk keukenrol te leggen zodat deze fijne deeltjes niet in het water terecht komen.
Wanneer de onderste pot met water is gevuld, de kruiden op de zeef zijn geplaatst, en de zeef in de onderste pot staat, kun je het tweede deel van de ketel, de kolom erop zetten. Dit deel is eigenlijk een stuk buis dat vanaf het midden smaller wordt en dus zowel onder als boven open is. Deze kolom kan van bovenaf met nog meer plantenmateriaal worden bijgevuld waarbij je erop moet letten dat de kruiden onder de knik in de kolom blijven en niet te vast worden aangedrukt.
Als de gewenste hoeveelheid plantenmateriaal in de kolom zit, wordt tenslotte het laatste deel van de ketel erop geplaatst, de koelkop. Dit deel is aan de onderkant open en aan de bovenkant gesloten. De bovenkant is van binnen niet plat maar heeft een koepelvorm waartegen de opgestegen damp condenseert. Het condensatiewater loopt vervolgens binnenin langs de koepel naar beneden waar het wordt opgevangen in een rand. Hierin bevindt zich een kleine opening waar het water met de etherische olie en andere opgeloste stoffen via een tuitje uit de ketel loopt. Met het plaatsen van de koelkop wordt de ketel afgesloten.
Tenslotte wordt de bak om de koepel opgevuld met koud water of ijs dat ervoor zorgt dat de koepel koel blijft zodat de stoom binnenin de ketel kan condenseren. Dit water moet je iedere keer controleren. Wordt het te warm dan kun je het laten weglopen en vervangen door koud water.
Destillatie
Nu kan het destilleren beginnen. De hele ketel wordt op een elektrische kookplaat gezet waar het water aan de kook wordt gebracht. Wanneer het kookt draai je de temperatuur lager zodat het water langzaam kan verdampen. Kwalitatief goede hydrolaten worden langzaam gedestilleerd met een betrekkelijk lage temperatuur (± 102 ºC). Bij sterke verhitting of grotere druk wordt de opbrengst aan etherische olie wellicht groter maar dit gaat ten koste van de kwaliteit. Ook kunnen veel actieve bestanddelen vernietigd of veranderd worden.
Zodra het water begint te borrelen, na ongeveer 5-10 minuten, ontstaat er stoom. Deze stijgt op en wordt langs het plantenmateriaal geleid waarbij alle lichte stoffen (waaronder etherische oliën en andere wateroplsobare stoffen) aan de plant worden onttrokken. Zwaardere stoffen blijven achter. De waterdamp met daarin de etherische olie stijgt op en blijft bovenin de koepel hangen. Hier koelt het af en condenseert. De gecondenseerde waterdruppeltjes lopen vervolgens langs de koelkop naar beneden waar ze in een rand opgevangen worden en door een tuitje uit de ketel druppelen. Na zo'n 15-20 minuten lopen de eerste druppeltjes uit de ketel. Vergeet niet een glazen flesje onder het tuitje te plaatsen zodat je de kostbare vloeistof kunt opvangen.
Het flesje vult zich zo langzaam met vloeistof. Doordat de etherische olie van een andere samenstelling is als het water, drijft dit langzaam naar de oppervlakte. Als je geluk hebt ontstaat er een steeds dikker wordend laagje etherische olie. Dit is echter afhankelijk van het percentage etherische olie in het plantenmateriaal. Bij sommige kruiden is de hoeveelheid etherische oliën zo laag dat je hiervan alleen een hydrolaat verkrijgt zonder een laagje etherische olie.
Mocht je kruiden destilleren waarvan je verwacht dat je etherische olie verkrijgt dan is het raadzaam om een flesjes te nemen dat boven een smalle hals heeft. Aangezien de etherische olie bovenop drijft komt deze langzaam bij het vullen van de fles in het smallere gedeelte waardoor de oppervlakte verkleint wordt en het laagje olie dikker wordt. Hierdoor kun je de olie later makkelijker van het water scheiden.
Wanneer je voldoende vloeistof hebt verkregen stop je de destillatie. Een andere indicatie waaraan je kunt zien dat de destillatie -voorgang gestopt kan worden is de geur of de smaak. Na verloop van tijd gaat de kwaliteit hiervan achteruit. Ook aan de Ph-waarde kun je zien wanneer je hydrolaat klaar is. Hydrolaten liggen in het zure bereik (PH lager dan 7). Naarmate de destillatie vordert beweegt de pH-waarde zich sterker naar de 6-7. Zodra de pH stijgt is het een goed moment om de destillatie te stoppen. Na het destilleren kan de olie m.b.v. een pipet of scheidstrechter van het water worden gescheiden. Wanneer de etherische olie ervan af is gehaald blijft het hydrolaat over.
Opbrengst
Bij het destilleren ontstaan dus twee producten: de vetoplosbare (lipofiele) delen die we essentiële olie noemen en het destillatiewater met de wateroplosbare (hydrofiele) delen, het hydrolaat of hydrosol. Als we kijken naar de verhouding tussen etherische olie en hydrolaat zien we dat er na de destillatie slechts zeer weinig olie en zeer veel hydrolaat aanwezig is. Omdat het bij een hydrolaat niet puur om de etherische olie gaat kunnen hydrolaten ook gemaakt worden uit planten met een laag percentage essentiële oliën zoals munt of citroenmelisse, en zelfs van planten zonder aromatische stoffen als de korenbloem of de toverhazelaar.
Niet alle destillaties die je thuis uitvoert, leveren etherische olie op. Bij sommige planten, bijv. melisse, roos, korenbloem, hamamelis, citroenverbena, akkerhoningklaver, linde, mimosa, is het gehalte aan etherische olie in de plant zo gering, dat je kilo’s blaadjes nodig hebt voor een paar milliliter etherische olie. Uit bijvoorbeeld 8 kg blaadjes citroenmelisse ontstaat 1 ml etherische olie.
Bij relatief kleine destilles zoals ik die heb, waarin deze hoeveelheid plantenmateriaal niet plaats heeft, zal het niet lukken om bijvoorbeeld rozen- of citroenmelisse-olie te produceren. Geen wonder dus dat ik geen laagje olie verkreeg uit de halve kilo melisseblaadjes die ik had gedestilleerd. Bij deze planten verkrijg je uitsluitend een hydrolaat. Wat echter niet minder waardevol is.
De opbrengst aan essentiële olie uit zulke planten kan eventueel worden verhoogd door het hydrolaat weer opnieuw als destilleerwater bij een tweede destillatiegang met vers plantenmateriaal in te zetten. Dit heet cohobatie. De moleculen krijgen zo de gelegenheid om te klonteren tot meerdere druppels etherische olie. Het is echter niet eenduidig wat dit voor invloed heeft op de kwaliteit van het hydrolaat. Wel kan je ervan uitgaan dat er minder etherische olie in het hydrolaat achterblijft als de zo ontstane etherische olie er vanaf wordt gehaald. Ook zou het de hoogwaardige werk- en geurstoffen in het hydrolaat kunnen vernietigen of beschadigen door de herhaaldelijke opwarming.
Een andere mogelijkheid om de opbrengst aan etherische oliën te verhogen is de Co-destillatie. Hierbij worden twee verschillende planten of plantendelen met een gelijkwaardige werking, samen gedestilleerd. Zo wordt bijvoorbeeld Citroenmelisse (Melissa officinalis) ook wel samen met lemongrass gedestilleerd of wordt plantenmateriaal vermengt met een etherische olie en deze samen gedestilleerd.
Hydrodiffusie is een nieuw ontwikkelde procedure waarbij waterdamp van boven naar beneden wordt geleid, waardoor de planten hun gemakkelijker oliën afgeven en een kortere destillatietijd mogelijk is. Ook wordt aangegeven dat de oliën die zo verkregen worden veel meer naar de verse plant ruikt en het materiaal hierbij minder te lijden heeft.
Over de inhoudsstoffen, werking en toepassing van hydrolaten kun je hieronder verder lezen. Meer achtergrondinformatie over etherische olie vind je
hier.
Hydrolaten
Inhoudsstoffen
Het water dat overblijft nadat de etherische olie er vanaf is gehaald heet hydrolaat of hydrosol. Dit hydrolaat bestaat niet uit puur water maar bevat nog steeds een klein percentage etherische olie. Gemiddeld bevat een hydrolaat 0,02% essentiële olie dat gebonden is aan het destillatiewater.
Daarnaast bevat het hydrolaat een veelheid aan wateroplosbare stoffen die samen met de waterdamp zijn opgestegen.
Zo vinden we naast de lipofiele stoffen waaruit de ethersiche olie zijn opgebouwd ook andere stoffen zoals sporenelementen, tanninen (samentrekkende werking), flavonoïden (antioxidanten) en sesquiterpeenalcoholen (vocht afvoerend). Een hydrolaat is dus niet water waaraan een paar druppeltjes etherische olie zijn toegevoegd. Het is een geconcentreerd extract. Hydrolaten bevatten een rijkdom aan inhoudsstoffen afkomstig van de planten waaruit zij gedestilleerd zijn.
Geur
Doordat er slechts sporen van etherische olie in een hydrolaat aanwezig zijn, ruiken ze minder sterk of helemaal niet. Ook de overige oplosbare stoffen in het hydrolaat zijn van invloed op de geur. Mocht je verwachten dat de geurbeleving van een hydrolaat dezelfde is als die van de verse plant dan kan deze soms wel eens tegen vallen. Het hydrolaat kan namelijk geheel anders ruiken. Vooral wanneer een hydrolaat net gedestillerd is, heeft het vaak nog een grond/aarde noot. Zowel de ehterische olie als het hydrolaat moeten een tijdje rusten zodat de geur zich kan ontwikkelen. Soms voert één geur de boventoon, in loop van het rijpingsproces verbinden zich de aromatische stoffen en wordt de geur zachter en harminischer. Dit is vooral bij hydrolaten die uit gedroogd plantenmatriaal worden gewonnen het geval. Voor sommige oliën en hydrolaten is dit een maand, voor andere maanden of langer.
In het algemeen leveren fris of licht aangedroogd plantenmatriaal van bloemen en bladeren een meer autentische geur op als gedroogde kruiden. Maar ook uit hout, zaden, wortels of hars kunnen hydrolaten gewonnen worden.
Opslag
Verse hydrolaten zijn zuiver en bacterievrij. Het beste kun je ze koel (9-14 C) en donker en het liefst in flesjes van blauw glas bewaren. Volgens sommige kun je hydrolaten die je koopt ook invriezen in vormpjes van ijsblokjes. Hydrolaten bestaan voor het grootste deel uit water en zijn daardoor beperkt houdbaar. Na openen kun je ze binnen anderhalf jaar gebruiken. Zweefstoffen in een hydrolaat versnellen het mikrobieel bederf. Heike Käser raadt aan om hydrolaten die veel zweefstoffen bevatten, zoals bijvoorbeeld bij stuifmeel van moerasspirea het geval kan zijn, te filteren. Ideaal hiervoor is een Büchnertrechter (porositeit 3-4).
De kleur
De meeste hydrolaten zijn kleurloos. Wellicht dat je kleine kleurnuances ziet wanneer je een aantal verschillende hydrolaten tegen het licht naast elkaar bekijkt. Sommige flavonoïden (deze stoffen zijn verantwoordelijk voor de kleur in onze groenten en fruit) uit het plantenmateriaal kunnen een zweem van kleur in het hydrolaat achterlaten. Ook kunnen sommige hydrolaten enigzins troebel zijn zoals je op de foto kunt zien.
PH
Hydrolaten zijn gewoonlijk neutraal tot licht zuur. Sommige hebben een zwak zure reactie vanwege de vluchtige stoffen die ze bevatten. Hoe lager de pH hoe hoger de neiging om met olie te emulgeren. Ieder hydrolaat heeft een 'eigen' pH. Deze zuurgraad is een bruikbare indicator voor de kwaliteit ervan. Door deze periodiek te monitoren krijg je informatie over de verandering en mogelijke verslechtering van je hydrolaat.
Kwaliteit
Zelf destilleren is een mogelijkheid om niet alleen de beschikking te hebben over frisse producten maar ook over hydrolaten die in de handel vrijwel niet te koop zijn zoals bijvoorbeeld moerasspirea. Hoewel we nooit precies weten welke stoffen in het hydrolaat aanwezig zijn, hebben we wel invloed op de kwaliteit van het plantenmateriaal dat we gebruiken en de kwaliteit van het hydrolaat en weten we zeker dat er geen conserveringsmiddelen aan toe zijn gevoegd. Ook kunnen we zelf bepalen of we alle etherische olie na de destillatie weg halen of dat we wat in het hydrolaat achterlaten. Een bijkomend voordeel van druppeltjes etherische olie in het hydrolaat is dat deze langer houdbaar zijn.
Soms worden bloemenwaters verkocht waar etherische olie aan gedestilleerd water is toegevoegd. Dit zijn echter geen hydrolaten. Mocht je een hydrolaat willen kopen let er dan op dat het biologisch is, dat er geen conserveringsmiddelen en kleurstoffen aan toe zijn gevoegd en de volledige botanische naam vermeld is.
Werking
Vroeger ging het bij de destillatie vooral om het produceren van etherische oliën. In loop der jaren is over de toepassing hiervan binnen de aromatherapie veel kennis opgedaan. Over de effecten van hydrolaten op onze gezondheid, is echter veel minder bekend. Hoewel het onderzoek naar hydrolaten nog in de kinderschoenen staat, is de inzet ervan binnen de aromatherapie sinds het begin van deze eeuw langzaam in opkomst. Steeds meer wordt erkend dat hydrolaten een op zichzelf staand natuurlijk product zijn en door de veelheid aan inhoudsstoffen therapeutisch interessant kunnen zijn.
Door hun rijkdom aan inhoudsstoffen hebben hydrolaten een andere therapeutische werking dan de pure etherische oliën. Hydrolaten bezitten vanwege hun lage zuurtegraad (pH tussen 2,9 en 6,5) een bijzonder zachte en herstellende werking op onze huid. De hydrolaten kun je onverdund op de huid toepassen. Ze werken verkoelend, ontstekingsremmend en hydraterend. Ze helpen de zuurgraad van de huid te herstellen en zijn daarom ideaal als tonic na de reiniging van de huid. Ook verbeteren hydrolaten de afweer van de huid tegen schadelijke microben en bij warmte zijn ze heerlijk om de huid te verfrissen. Door de zachte werking zijn hydrolaten ook geschikt voor kinderen, zwangeren en ouderen. Bovendien kunnen hydrolaten inwendig gebruikt worden. Hieronder volgen nog een paar praktische toepassingen van hydrolaten.
Verzorging van de huid
Je kunt een hydrolaat puur gebruiken als tonic om je gezicht te reinigen of deze toevoegen aan een lotion, serum, gezichtscrème of bodylotion. Het hydrolaat heeft een reinigende, verzachtende en desinfecterende werking. In plaats van water kun je er je gezichtsmasker mee aanmaken of gebruik het als aftershave om de huid te toniseren en te verzachten na het scheren.
Verzorging van je haar
Een hydrolaat is ideaal als haarspoelmiddel maar je kunt het ook als verfrissing of parfumering van je haar gebruiken. Wellicht doet het ook goede diensten als je haar statisch is als gevolg van een droge lucht.
Sprayen of sprenkelen
Gebruik een gedesinfecteerde sprayfles waarmee je kunt verstuiven en vul deze met het hydrolaat. Zo kun je je gezicht of lichaam handig verfrissen of als milde deoderant inzetten. Bovendien zuivert en bevochtigt het een droge huid. Tevens kan een hydrolaat aan een ruimspray worden toegevoegd. Het verfrist de lucht en zorgt voor een lekker geurtje. Door de desinfecterende werking wordt de lucht bovendien gezuiverd en gereinigd.
Hygiëne
Van deze desinfecterende werking kan ook bij de persoonlijke hygiëne gebruik worden gemaakt. Zo kun je vochtige doekjes met het hydrolaat maken voor het reinigen van je gezicht bij acne, het reinigen van je handen (vooral handig voor op reis), of voor luieruitslag bij babys. Hydrolaten zijn zo zacht dat ze geen irritatie aan huid en slijmvliezen veroorzaken.
Huidaandoeningen, verwondingen of zonnebrand
Als ontsmettingsmiddel zijn hydrolaten werkzaam tegen kleine kwaaltjes, irritaties en snij- of schaafwondjes. Een topper binnen de hydrolaten is de Helichrysum of strobloem die zeer fijn ingezet kan worden ter bevordering van kleine wondjes. Ook verzachten hydrolaten de huid en zijn ze inzetbaar bij zonnebrand, kleine brandwondjes, uitslag en jeuk, aangetaste of geïnfecteerde huid of als, oogwater. Ook bij huisdieren worden ze gebruikt tegen insectenbeten.
Toevoeging aan badwater
Voeg een kop hydrolaat toe aan je badwater als parfumering ter ontspanning of als behandeling van huidproblemen zoals een ruwe of schrale huid. Ook voor zitbaden tegen bijvoorbeeld aambeien, aandoeningen van de urinewegen of vaginale klachten als schimmel zijn hydrolaten zeer geschikt.
Kompressen
Kompressen met hydrolaat worden ingezet bij verbrandingen, verstuikingen, kneuzingen, spataderen of koorts. Je kunt een hydrolaat invriezen tot ijsklontjes en in steriele wondkompressen wikkelen ter verkoeling.
Inwendig gebruik
Ik zou hydrolaten niet puur drinken maar je kunt ze mixen met water of andere drankjes of als kookingrediënt voor andere producten zoals zoete nagerechten.