Hars
geneeskrachtige, geurende kleefstof
Hars
Hars wordt gevormd in de schors en het hout van met name naaldbomen en tropische boomsoorten. Bij beschadiging van de bom treedt het hars in de vorm van taaie vloeistof naar buiten en dient de boom als wondheilmiddel. Door middel van hars kan de boom zijn wonden afdichten en zichzelf beschermen tegen infecties van bacteriën, virussen, parasieten of schimmels. Er bestaan ook plantachtige uitscheidingen die geen hars bevatten. Deze bestaan meestal uit polysachariden (suikers) zoals bijvoorbeeld berkensap of ahornsap. Er zijn ook mengvormen van wateroplsobare stoffen met harsachtige komponenten, dit zijn de zogenoemde gommen. Deze worden alle echter niet tot de harsen gerekend.
De kleur van hars varieert van licht geel tot bruin, van helder tot troebel. De consistentie van vloeibaar kleverig tot vast. De geur van fris, scherp tot zoet en ook de samenstelling van het hars verschilt per boomsoort. Natuurharsen bestaan uit een mix van verschillende chemische substanties. De belangrijkste inhoudsstoffen zijn: harszuren, terpenen en etherische oliën.
Pure harsen worden bij verwarmen zacht tot zelfs vloeibaar. Hars is niet in water oplosbaar, in olie licht oplosbaar, in alcohol goed en in benzine deels oplosbaar. Wanneer een hars is opgelost in een vluchtige olie spreekt men van een balsem.
Verse hars bestaat voor een niet onbelangrijk deel uit vluchtige aromatische stoffen. Verdampen deze stoffen dan wordt de massa taaier en harder. Ook andere chemische processen zoals oxidatie, polymerisatie en verbindingsreacties zorgen hiervoor.
Een heel hard hars dat zelfs in alcohol niet meer oplosbaar is, is barnsteen (ook wel amber genoemd). Barnsteen is het enige fossiele hars dat we kennen en stamt van een prehistorische Coniferensoort. Het is ontstaan doordat hars afgescheiden van zuurstof is versteend. Barnsteen kennen we o.a. van kettinkjes voor kleine kinderen. Hiervan wordt gezegd dat ze voorkomen dat kinderen bij het krijgen van tandjes veel pijn hebben. Ik heb mijn beide kinderen een kettinkje omgedaan en moet zeggen dat ze beide weinig last hebben gehad van tandjes krijgen. Of dit door het kettinkje komt...
Naast de verse hars en de fossiele hars bestaat er ook een tussenvorm. Dit wordt verkocht onder de naam Copal. Copal is geen hars van een speciale boom maar betekent een product tussen verse hars en fossiele hars. Het is vooral afkomstig uit Latijns-Amerika en werd daar door de Mayas en Azteken veel gebruikt.
Bekende harssoorten
Naam Beschrijving
Benzoë of Styrax: Benzoe is het hars van verschillende styraxbomen met name Siam-benzoe en Sumatra-benzoe
Pix burgundica: hars van de fijnspar
Copal: is geen hars van een speciale boom maar een product tussen verse hars en fossiele hars,
Elemi: zachte hars uit de Filipijnen
Mastiek : vooral gewonnen op het Griekse eilanden Chios en gebruikt door de Grieks-orthodoxe monniken van Athos
Mirre /myhrre bruin-rode hars met een vrij zware geur
Olibanun: de meest bekende wierook afkomstig uit somalie, ethiopie, oman en india
Opoponax: ook wel zoete mirre genoemd, grote klonten met vaak ingesloten plantenmateriaal zoals bijvoorbeeld schors
Sandanak: licht gele stukjes die bij het branden een dennengeur met zoete citroenachtige noot hebben
Vanwege de lange transportwegen zijn deze exotische harsen echter uit klimaatoverwegingen bedenkelijk en verdienen onze inheemse harsen de voorkeur. Vooral het hars van de spar en de grove den zijn prima te gebruiken. Mocht je hars zelf willen gaan verzamelen dan is het goed te bedenken dat het hars de boom zelf ook dient ter afsluiting van wonden. Neem daarom de hars alleen oppervlakkig weg. Beter is het bij meerdere bomen iets weg te nemen dan bij één boom heel veel. Dit geldt natuurlijk niet voor reeds gevelde bomen. Daar kun je zoveel van nemen als je wilt. Als je een glazen potje tegen de boom aandrukt na het afschrapen van de hars , dan valt de hars erin en hoef je je vingers niet vies te maken.
Een oude wijsheid zegt dat het verzamelen van hars het beste tussen 23 juli en 23 augustus kan worden gedaan, zodat eventueel water verdampt is en de geur beter tot zijn recht komt. Ik denk dat het niet zo veel uitmaakt. Mocht je er zalf van willen maken dan is het juist fijn als de hars niet te vast is. Voor het verroken van hars is het echter fijner als de hars vast is en niet meer zo kleeft. Hiervoor kun je de hars een tijdje te laten drogen en daarna in een glazen potje bewaren.
Toepassingen van hars
Ook de Egyptenaren maakten al gebruik van hars. Wanneer hars opgelost wordt in vluchtige (etherische) olie, wordt het balsem genoemd. Hieraan wordt vaak nog een vette olie toegevoegd. Wetenschappers ontdekten in Egypte dat mummies waren gebalsemd met een smeersel op basis van plantaardige oliën, die waren gemengd met plantengom of -suikers, verhitte dennenhars en aromatische plantenextracten. Vooral de laatste twee ingrediënten waren van belang, omdat ze de groei van microben verhinderden. Historisch gezien werden harsen ook in de geneeskunde, in de kunst (verf), in de scheepsbouw (afdichting) en in de muziek (behandeling van bogenharen bij strijkinstrumenten) gebruikt.
De hars colofonium wordt in harde vorm gebruikt om de haren van een strijkstok mee in te smeren. Daardoor blijven de haren van de strijkstok "haperen" op de snaren van een viool of ander strijkinstrument en wordt de klank gevormd. Colofonium of pijnhars is een plantaardige hars, dat overblijft als water en terpentijnolie uit de dennenhars zijn gehaald.
In Griekenland word de hars uit de Aleppo-den van oudsher gebruikt om retsina, een traditionele wijn te maken. Hars werd in het verleden toegepast als conserveermiddel en tegenwoordig als smaakmaker van deze wijn.
In het internet worden nog een groot aantal andere toepassingen hars genoemd.
- bij het maken van een handbal, om een betere grip op de bal te verkrijgen.
- als ontharingsmiddel (m.b.v. warme hars warden lichaamsharen verwijderd)
- als ingrediënt van verf en als vernis bij houtbewerking.
- als geurstof en geneesmiddel.
- tincturen van sommige geurende harssoorten (o.a. benzoë, styrax en olibanum) worden gebruikt als ingrediënt in parfum.
- hasjiesj, de hars van Cannabis sativa, wordt als genotmiddel gebruikt.
Tegenwoordig worden voor veel toepassingen kunstharsen uit de industrie ingezet. Deze kunstharsen worden onder andere verwerkt bij de productie van schuimstoffen, lijmstoffen, impregneerhars, kunststoffen, houtvezelwerkstoffen, lak en verf, tandprothesen, papier, kaugom of handballen.
Hars als rookmiddel
Een geheel andere toepassing van hars is het verroken ervan. Vroeger werd hars gebruikt om de lucht te zuiveren van ziekmakende bacteriën of virussen. Ook werd gerookt om de goden en geesten mild te stemmen. Sjamanen, druïden, boeddhistische monniken.... gerookt werd bij alle oude culturen. Tegenwoordig wordt graag gerookt om een ruimte of een lichaam energetisch te zuiveren van slechte energie of voor een lekker geurtje in huis. Hiervoor worden meestal tropische harssoorten zoals Elemi, Copal, Myrrhe en wierook gebruikt maar je kunt hiervoor ook hars van onze eigen naaldbomen nemen. Voor een blog over roken met kruiden en harsen verwijs ik je graag naar dit artikel.
De naam wierook is een beetje verwarrend. Wierook is een algemene naam voor alle harsen, het is een mengsel van aromatische organische stoffen, dat aangestoken kan worden en dan een intense geur verspreidt. Oorspronkelijk werd wierook gemaakt van bekende harsen zoals olibanum, dennenhars of berkenhars en werden daar etherische oliën aan toegevoegd voor verschillende geuren. Wierook is dus niet alleen het hars (olibanum) van de boom Boswellia maar kan van meerdere harssoorten worden gemaakt. Vroeger werd vooral in de katholieke kerk veel gerookt. De naam wierook komt van de woorden ‘wij’ en ‘rook’, rook om te wijden. Omdat oorspronkelijk hiervoor met name het hars (olibanum) van de boom Boswellia werd gebruikt, staat olibanum nu veelal synoniem voor wierook. Het was een ideaal middel om rottingslucht tegen te gaan en is lang vanuit de religie gebruikt. Onder andere het boeddhisme en het christendom passen het tot op de dag van vandaag toe.
Hars in de geneeskunde
Hars is ook een oud natuurgeneesmiddel. In de volksgeneeskunde wordt hars voor verschillende doeleinden gebruikt. Hars werkt desinfecterend en ontstekingsremmend en wordt toegepast bij ontstekingen van de huid, de keel, de darm of de gewrichten. Ook wordt hars ingezet bij verhard littekenweefsel of kan wierook (olibanum) worden toegepast bij een prikkelende darm.
In India wordt olibanum (Boswellia serrata) al duizenden jaren gebruikt. Wierook is niet alleen van groot belang voor rituele handelingen, maar ook als medicijn. Ayurvedische artsen zagen al heel vroeg in dat de hars over ontstekingsremmende en desinfecterende eigenschappen beschikt. In de Ayurvedische geneeskunde speelt de uitgesproken ontstekingsremmende werking een belangrijke rol bij de behandeling van allergische en chronische ontstekingsziekten. In oude medische geschriften wordt de helende kracht bij chronische bronchitis, astma, darmontstekingen en reumatische aandoeningen beschreven. De westerse geneeskunde heeft de kracht van wierook ontdekt als remedie tegen chronische ontstekingen.
Tijdens de analyse van de werkzame stoffen in wierook deden Duitse wetenschappers de volgende ontdekking: de boswelliazuren blokkeren de vorming van zogenaamde leukotriënen. Dit zijn deeltjes in de witte bloedcellen die verantwoordelijk zijn voor chronische ontstekingen. Het is bewezen dat wierook helpt bij chronische ontstekingen in het maagdarmkanaal en in de gewrichten, bij chronische polyartritis en reumatische aandoeningen.
Benzoë kan o.a. gebruikt worden bij; snijwonden, kloven, huid ontstekingen, artritis, jicht, reuma, astma, bronchitis, verkoudheid, kolieken, hoesten, laryngitis, griep, stress, prikkelbaarheid, nervositeit, hoesten, premenstrueel syndroom.
Voor een wondbehandeling kan een harszalf worden gemaakt. Harszalf voorkomt ontstekingen, zorgt voor een snellere genezing, beschermt tegen kiemen en bacteriën en verminderd de kans op littekenvorming. De harszalf kan volgens overlevering ook uitwendig worden gebruikt bij splinters als trekzalf, bronchitis, hoesten, verkoudheid, bijholteontstekingen, halsontsteking, nierbekkenontsteking, nagelbedontsteking of ischias.
Harszalf
- 30 gr hars (gereinigd)
- 80 ml olijolie
- 10 gr bijenwas
- Evt. 3 ml bernsteintinktuur (sukzinum)
Een oude pan die vuil mag worden (het hars is moeilijk te verwijderen)
Alle ingrediënten worden tegelijk au-bain-marie verwarmd en goed doorgeroerd totdat alles is gesmolten. Daarna kan de warme crème direct in een steriel potje worden gevuld en is klaar voor gebruik. Nog handiger is om alle ingrediënten direct in een glazen potje te doen en deze au-bain-marie te verwarmen.
Harsolie
Als massageolie bij reumatische klachten, spier, en gewrichtsklachten, en zenuwpijn. Als borstolie bij verkoudheid of ter behandeling van slecht helende wonden, bij insectenbeet, ontsteking of jeuk. Ook als voetmassage olie bij koude voeten.
- 125 ml olijfolie
- 1 eetlepel hars (den of spar)
Olie samen met de hars in een vuurvast glas vullen en au-bain-marie verwarmen tot ongeveer 70 graden. Als de olie warm is, lost de hars onder telkens doorroeren op (duurt ongeveer een half uur). Door een fijn zeefje gieten en het beste in een donker flesje vullen. De houdbaarheid is ongeveer een jaar.
Van deze olie kun je ook een zalf maken om in te smeren. Bij verkoudheid of bijholteontsteking.
- 35 ml harsolie
- 15 ml zwarte komijn-olie
- 10 gr. Bijenwas
- 10 gr sheaboter
- 9 dr. Eth. citroenolie
- 6 dr. Eth. rozemarijn-kamferolie
- 2 dr. Eth. Alpenden olie (pinus cembra)
Alle oliën en boters en was au-bain-marie smelten en op handwarmte roerend afkoelen. Ten slotte de etherische oliën toevoegen en in glazen potjes vullen. Ongeveer een jaar houdbaar.
Bij verkoudheid kun je deze crème meermaals per dag op de borst of rug insmeren of bij bijholteontsteking op deze plekken in het gezicht of voorhoofd. Voor kleien kinderen is deze minder geschikt evenals voor mensen met een hoge bloeddruk.
Tip
Hars is moeilijk uit kleding te verwijderen. Een mogelijkheid is om het kledingstuk in de diepvries te leggen en de hars er later uit te peuteren. De laatste restjes kunnen daarna dan met alcohol of spiritus worden verwijderd of kleine restvlekken met een strijkijzer met daartussen een oplospapier.