Jeneverbes

Geneeskrachtige werking

In de volksgeneeskunde worden de bessen gebruikt als algeheel versterkend tonicum, maagversterkend- en urinedrijvend middel, ter behandeling van spijsverteringsproblemen en om de doorbloeding te bevorderen. De etherische olie wordt volgens Zimmermann (zie literatuur) gebruikt bij geestelijke en lichamelijke uitputting. In het boek “Aromatherapie für Pflege und Heilberufe” wordt verder vermeld dat de etherische olie van Juniperus communis uit de bessen wordt ingezet bij lichte stoornissen van de lever en alvleesklier, cellulitus, blaasontsteking en aderontsteking en de olie uit de bessen en twijgen bij bronchitis, reumatische ziektes, gewrichtsproblemen, cellulites en oedeem verlichting kan brengen.

Urinedrijvende werking

Jeneverbes kan worden gebruikt in een doorspoeltherapie voor de nieren bij bacteriële infecties en ontsteking van de urinewegen. De bessen zorgen voor een verhoogde doorbloeding van de nieren wat lijdt tot een verhoogde urineafgifte, de aanwezige etherische oliën hebben een lichte antibacteriële werking. In de literatuur wordt ook melding gemaakt dat de bessen preventief gebruikt worden ter voorkoming van nier- en of blaasstenen.

Als gevolg van de vochtafdrijvende eigenschappen, werkt Jeneverbes reinigend voor het lichaam. Door de verhoogde uitscheiding van afvalstoffen met de urine, waaronder urinezuur, heeft Jeneverbes een gunstige invloed op gewrichtsaandoeningen waarbij een te veel aan afvalstoffen zich heeft opgehoopt in de gewrichten zoals bij jicht. Indirect kunnen vochtafdrijvende kruiden ook verlichting brengen bij oedeem en reuma.

Jeneverbes is echter niet het eerste middel bij nierproblemen. In een doorspoelkuur voor de nieren wordt het meestal gebruikt als ondersteunend middel in combinatie met andere vochtafdrijvende kruiden als Guldenroede, Cranberry, Berk, Brandnetel of Heermoes. Deze hebben bij langduriger gebruik ook minder kans op bijwerkingen. Jeneverbes is farmaceutisch goedgekeurd als diureticum maar niet als monotherapeutisch middel omdat het gebruik van Jeneverbes als een enkel geneesmiddel kan leiden tot een overdosis en juist nierschade kan veroorzaken. Voor mensen met chronische nierontsteking en nierinsufficiëntie, wordt een kuur met de bessen afgeraden. Dit geldt ook voor zwangere vrouwen.

Spijsverteringsbevorderende werking

Al ver terug in de tijd worden jeneverbessen gebruikt ter bevordering van de spijsvertering. Het sterke aroma van de etherische oliën en de bitterstoffen verbeteren niet alleen de smaak van vele gerechten maar hebben ook een gunstige invloed op de spijsvertering. De bessen kunnen helpen bij spijsverteringsklachten als oprispingen, brandend maagzuur, een opgeblazen gevoel en winderigheid. De aromatische, licht bittere smaak, stimuleert de afgifte van spijsverteringssappen, wekt de eetlust op en ondersteunt de darmperistaltiek. De bessen stimuleren de doorbloeding, verwarmen en versterken de maag en remmen fermentatie- en rottingsprocessen in de darm. Jeneverbes wordt daarom graag gebruikt in aperitieven en digestiven voor of na de maaltijd. Ook kun je van de bessen een thee of tinctuur maken. Voor winderigheid en krampen in het spijsverteringskanaal biedt de natuur echter ook alternatieven als anijs, venkel en karwij met minder risico's op de lange termijn.

Jeneverbessen zijn een specerij uit de traditionele Europese keuken. Ook hier in de Alpen waar de struik veel in het wild voorkomt. Het is het enige specerij uit de groep van naaldbomen (coniferae), en ook één van de weinige specerijen uit gematigde tot koele klimaten. Jeneverbes wordt met name gebruikt in de traditionele keuken, bijvoorbeeld voor de bereiding van zuurkool. Hiervoor wordt vers witte kool samen met kruiden als jeneverbes, karwij en soms laurierblaadjes onderworpen aan melkzuurfermentatie en kan de kool voor langere tijd geconserveerd worden. Ook aan vleesgerechten wordt jeneverbes graag toegevoegd, vooral aan wildgerechten. Het hout van de jeneverbesstruik werd vroeger graag gebruikt voor het roken van spek of ham. 

Ontkrampende werking

De etherische olie van Jeneverbes heeft een licht krampstillend effect op gladde spieren. Glad spierweefsel is spierweefsel waar we met onze bewuste wil geen invloed op uit kunnen oefenen. Glad spierweefsel ligt rondom alle buizen en holtes in het lichaam. Zoals aderen, luchtwegen, het spijsverteringskanaal, blaas, nieren en urinewegen. Een thee uit de bessen ontspant de spieren van de darmen, maag en galblaas en kan helpen om milde krampachtige dyspetische klachten te verlichten. Ook zijn hiervoor capsules met etherische olie of jeneverbes extract in de winkel verkrijgbaar.

Doorbloeding bevorderend

Van de bessen gaat in het algemeen een doorbloeding verhogende werking uit waardoor de etherische olie of een oliemaceraat uit de bessen graag in een massageolie wordt gebruikt bij spier- en gewrichtsklachten. Jeneverbes bevordert de doorbloeding van de huid en werkt verwarmend. In de Middeleeuwen werden bereidingen uit jeneverbessen onder andere gebruikt als ingrediënt in zalven bij de behandeling van milde gewrichtsaandoeningen. Ook volle baden waaraan een sterke thee van de bessen is toegevoegd  kunnen verlichting brengen bij spier- en gewrichtsklachten. Een afkooksel van de twijgen van Jeneverbes is geschikt als verkwikkend en verwarmend voetbad.

Algeheel sterkend

Vroeger werden in tijden van griep de bessen preventief gekauwd. Ze gelden in de volksgeneeskunde niet alleen als maagsterkend middel maar ook algeheel sterkend. Sebastiaan Kneipp raad dan ook aan een Jeneverbeskuur te maken in het voorjaar. Deze bestaat uit het dagelijks eten van de goed gekauwde bessen. Je begint met 1 bes per dag en neemt iedere dag 1 bes meer, tot 15 bessen over de dag verdeeld. Daarna verminder je iedere dag de hoeveelheid weer met 1 bes.

Rookrituelen met jeneverbes

De Jeneverbes is één van de oudste planten die al sinds mensenheugenis in alle culturen voor rookrituelen wordt ingezet. Het heeft een reinigende, desinfecterende werking en men geloofde vroeger er demonen en andere negatieve energieën mee te kunnen verdrijven. Storl beschrijft dat Jeneverbessoorten door de Indianen als bijzonder heilig beschouwd werden. Omdat de bomen nooit oud lijken te worden en altijd groen blijven, is het voor de Indianen een symbool van leven en vernieuwing. De naar balsamico geurende takken worden gebruikt als wierook bij elke ceremonie. Ook wordt Jeneverbes gebruikt in de zweethut. Ze worden op de gloeiend hete stenen  gelegd als mensen verkouden zijn, koorts hebben of te maken hebben met een longontsteking. "Daarnaast drinken de Cheyenne een thee van de toppen van de takken en bessen. In het geval van reuma en artritis wrijven ze een afkooksel van de jeneverbes op de pijnlijke plekken", aldus Storl.

Ook bij ons in Europa was de jeneverbes heilig. Storl beschrijft een oud gezegde dat gangbaar was in de Alpengebieden:  "Je moet je hoed afnemen voor de vlierbes; buig de knie voor de Jeneverbes." In de voorchristelijke tijden werd Juniperus gebruikt voor het zuiveren en verdrijven van demonen. Zo ook in de kersttijd, tijdens de Rooknachten (eind december-begin januari) waar het huis en de stallen met jeneverbes en andere kruiden werden uitgerookt om negatieve energieën en boze geesten te verdrijven. De Germaanse stammen gebruikten het naar balsem geurende hout voor hun offervuren en voor de brandstapels waarop de overledenen werden gecremeerd.

Bereidingen uit Jeneverbes

Jeneverbessen kunnen o.a. worden gebruikt in een thee, tinctuur, aperitief of digestief, zalf, bad, massage olie, in de vorm van kant en klare capsules, als specerij in de keuken en als rookwaar.

Thee

Een aromatische thee uit jeneverbes kan worden gedronken bij klachten die met de spijsvertering te maken hebben zoals krampen, brandend maagzuur, winderigheid en oprispingen. De thee versterkt de maag en ook gaat er een algeheel versterkende werking van uit. Daarnaast werkt een thee uit de bessen licht urinedrijvend en kan ze ondersteunend helpen bij een doorspoeltherapie voor de nieren bij een ontsteking van de blaas of urineleiders, echter niet bij een nierontsteking.

Bereiding

Plet 1 theelepel bessen in een vijzel. Doe deze in een theepot, giet hierover een mok kokend water en laat de thee 10 -15 minuten trekken. verwijder de bessen en drink de thee warm op. Drink niet meer dan twee kopjes per dag, niet langer dan een maand.

Bad

Een bad met een jeneverbesinfusie werkt verwarmend en verlichtend bij spier en gewrichtspijn. Binnen de volksgeneeskunde wordt het ook ingezet bij griepachtige infecties. Breng hiervoor 5-6 eetlepels geplette jeneverbessen in een liter water en 250 milliliter melk aan de kook (zodat de etherische oliën hierin kunnen oplossen) met het deksel op de pan en laat het vervolgens nog 5 minuten zachtjes door pruttelen. Draai daarna het gas uit en laat het decoct 15 minuten trekken met het deksel erop. Daarna zeef je de bessen eruit en voeg je de thee toe aan je badwater van 38-40 graden. Duik er lekker in en geniet 20 minuten van de ontspannende en doorbloedingsbevorderende werking van Jeneverbes. Zorg ervoor dat je na het bad lekker warm blijft.

Tinctuur

Een tinctuur kun je zowel in- als uitwendig gebruiken. Inwendig als vochtafdrijvend middel of bij spijsverteringsklachten, uitwendig net als de Franzbranntwein om pijnlijke spieren en gewrichten mee in te smeren. Wat heb je nodig:

• Jeneverbessen
• 40% alcohol

Vul een half jampotje met de jeneverbessen die je van te voren licht kneust in een vijzel en giet het potje vol met de alcohol. Schroef de deksel erop en laat de tinctuur 2-3 weken trekken bij kamertemperatuur. Nadat je de bessen eruit hebt gezeefd is je tinctuur klaar voor gebruik. 3 keer per dag 15 druppels. Niet langer dan een maand. Gebruik je de tinctuur uiterlijk om er pijnlijke spieren of gewrichten mee in te smeren wees er dan wel van bewust dat alcohol de huid uitdroogt. Smeer er daarna een beetje sesam of amandelolie over om een schrale huid te voorkomen. Of nog beter, mocht je die hebben, Sint-Janskruidolie.

Franzbranntwein

Eén van de bekendste kruidenrecepten in Oostenrijk is de Franzbranntwein. Vooral oudere mensen zweren erbij. Het helpt bij spierpijn en gewrichtsklachten. Op het internet vind je van allerlei verschillende recepten om deze te maken met verschillende inhoudsstoffen zoals spar-, larix-, dennennaalden of topjes, rozemarijn, pepermunt, etherische oliën van o.a. kamfer en verschillende naaldbomen. Je kunt zelf dus allerlei variaties maken. Wat heb je nodig:

• 1 hand vol verse fijngesneden jonge toppen van de spar of den
• 1 hand vol fijn gesneden rozemarijnblaadjes (4 takjes van ongeveer 20 cm)
• 5 g gedroogde en licht gekneusde jeneverbessen
• 1/2 liter brandewijn

Doe alles in een grote glazen pot en schroef het deksel erop. Laat de "wijn" 4-6 weken trekken en schud deze af en toe door. Na deze tijd zeef je de vloeistof door een doek en is je Franzbranntwein klaar voor gebruik. Je kunt hem gebruiken om stijve spieren of pijnlijke gewrichten mee in te wrijven. Na het opdrogen is het goed je huid met wat olie in te smeren omdat alcohol de huid sterk uitdroogt. Het liefst Sint-Janskruidolie mocht je die hebben.

Oliemaceraat

Voor een verwarmende massageolie die verlichting kan brengen bij stijve spieren en pijnlijke gewrichten heb je slechts twee ingrediënten nodig:

• Jeneverbessen (optioneel ook nog rozemarijn, laurier en dennetoppen)
• Sesamolie

Een andere mogelijkheid is om naast jeneverbessen ook gebruik te maken van andere doorbloeding bevorderende "kruiden" als Rozemarijn, Laurier en Den. Neem in dit geval gelijke delen van:

• Jeneverbessen
• Rozemarijnblaadjes
• Laurierblad
• Dennentoppen

Bereiding

Vul hiervoor een klein jampotje voor de helft met gedroogde en licht gekneusde jeneverbessen (en eventueel één of meer andere bovenstaande kruiden) en giet er vervolgens de olie over totdat het potje vol is en de kruiden onder de olie staan zodat ze niet kunnen schimmelen. Leg een zakdoekje over de opening en zet deze vast met een elastiekje. Laat de olie 3 weken bij kamertemperatuur, maar niet in de zon, trekken. Na deze drie weken giet je de olie door een stoffen zakdoekje zodat de kruidenrestanten eruit gefilterd worden. Je massageolie is nu klaar. Je bewaart de olie het liefst op een koele plek in een donker glazen flesje. Het is ongeveer een half jaar houdbaar. Je kunt de olie gebruiken als massageolie op pijnlijke, stijve spieren en gewrichten. Je kunt ook kiezen voor de warme methode die sneller gaat. Kijk hiervoor op de pagina "Extractiemethoden" onder het kopje "Extraheren met olie".

Zalf

Van de massageolie die je hierboven wellicht hebt gemaakt kun je ook een zalf maken voor koude, moede voeten en pijnlijke spieren en gewrichten.

• 50 g oliemaceraat van de jeneverbessen (zie hierboven)
• 14 gr. bijenwas
•  4 gr. lanoline anhydride (= zonder water)
• 20 ml tinctuur van jeneverbessen
•  15 druppels etherische rozemarijn olie
•  2 vuurvaste bekerglazen of jampotjes

Doe de tinctuur in het ene bekerglas en de olie met de bijenwas in het tweede bekerglas. Verwarm beide glazen au-bain-marie in een pannetje totdat de bijenwas gesmolten is en de temperatuur rond de 70 graden ligt. Neem de twee glazen uit het waterbad en voeg de lanoline aan de olie toe. Voeg vervolgens onder voortdurend roeren de tinctuur in een dun straaltje langzaam aan de olie toe totdat deze een vaste consistentie begint aan te nemen. Ik gebruik hiervoor een glazen staafje. Nu kun je er de etherische olie doorheen roeren en is je zalf klaar voor gebruik.

Aperitief of digestief

Jeneverbessen zijn een grondstof voor de productie van sommige alcoholische dranken zoals jenever, gin en Steinhäger. Ook worden ze graag toegevoegd aan kruidenbitters. Bij een vol gevoel of na een zware maaltijd kun je als aperitief een spijsverteringsbevorderende schnaps met jeneverbessen maken. Wat heb je nodig:

• een 5 cm groot fijn gesneden stuk engelwortel
• 2 onrijpe, groene fijn gesneden walnoten
• 1 steel Bijvoet
• 1 steel Absint alsem
• 2 stelen Pepermunt
• 2 eetlepels geplette korianderzaadjes
• 1 eetlepel geplette komijnzaadjes
• 10 jeneverbessen
• 1 ltr jenever, wodka of brandewijn
• 200 g rietsuiker

Doe alle ingrediënten in een grote glazen pot en laat dit 4 weken trekken. Schud de fles iedere keer goed door zodat de suiker op kan lossen. Na 4 tot 6 weken filter je de alcohol en is je aperitief/digestief klaar voor gebruik. Hoe langer je je aperitief laat rijpen hoe lekkerder de smaak wordt. Drink voor of na de maaltijd niet meer dan één borrelglaasje. 

Stoombad

Een dampbad kan helpen bij het voorkomen van infectieziektes en verlichting brengen bij griepachtige verkoudheid. Stamp een handje vol jeneverbessen fijn in een vijzel en doe ze in een kom. Giet er een halve liter kokend water over en inhaleer de vrijkomende damp. Doe daarbij een handdoek over je hoofd en de kom zodat de dampen niet te snel vervluchtigen. Inhaleer 10 – 15 minuten. Ga daarna niet direct in de koude lucht.

Douche -peeling

Vind je het leuk om je eigen scrubzout te maken kun je ook voor een goede doorbloeding van je huid denken aan etherische oliën van jeneverbes, zoete sinaasappel, rozemarijn en den. Wat heb je nodig:

• 150 g scrubzout
• 20 g amandelolie
• 30 dr etherische zoete sinaasappel
• 5 dr  van elk van jeneverbes, rozemarijn en den

Doe de amandelolie in een potje en voeg hier de etherische olie aan toe. Voeg het zout toe en roer het goed door. Ready! Na het douchen wrijf je je lichaam (hoeft niet droog te zijn) met het scrubzout in en douche je je vervolgens af met warm water.



Roken met jeneverbes

Jeneverbes twijgen en bessen kunnen goed gerookt worden om je huis te reinigen of aan ander rookwaar worden toegevoegd voor een lekker geurtje in je huis. Ook werkt de rook desinfecterend in tijden van griep en verkoudheid. Voor een kruidige, zelf samengestelde rookmix kun je bijvoorbeeld denken aan gedroogde:

• Jeneverbes bessen en twijgen
• Dennenhars
• Salie
• Rozemarijn

Houd je niet zo van rookgeuren dan kun je ook de etherische olie van jeneverbes verdampen in een schaaltje met water met daaronder een waxinelichtje. Wil je meer weten over reuken of verdampen kijk dan op de pagina "Bereidingen uit kruiden" onder het kopje "Geuren om je heen".

Contra indicatie & waarschuwingen

• De maximale aanbevolen hoeveelheid bedraagt volgens Bäumler voor gezonde mensen maximaal 10 g gedroogde bessen. Dit is een hele hand vol. Normaal zul je zulke grote hoeveelheden niet eten maar voor een thee gebruik je al gauw een theelepel vol. Drink daarom niet meer dan 2 koppen thee per dag, niet langer dan een maand. Te hoge doseringen van Jeneverbes kan de nieren irriteren en schaden.
  
• Een kuur met jeneverbessen is niet geschikt voor zwangere, vrouwen die borstvoeding geven, mensen met nierproblemen en jongeren onder de 18 jaar. 
  
• In zeldzame gevallen kan jeneverbesolie bij uitwendig gebruik leiden tot huiduitslag
• Hoewel deze boom er heel anders uitziet bestaat er een risico op verwarring van Jeneverbes met die van de zeer giftige Sevenboom of Sabijnse jeneverbes (Juniperus sabina). De bomen zelf vertonen niet veel overeenkomsten maar de besjes lijken wel erg op elkaar.

Etherische olie

Ik wil hier nogmaals op het gebruik van de etherische olie van jeneverbes wijzen. Van etherische Jeneverbes olie wordt vaak vermeld dat het een irriterende werking op de nieren heeft en een schadelijke invloed op de zwangerschap kan hebben vanwege de abortieve eigenschappen. In het boek "Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe" wordt echter vermeld dat de slechte naam die etherische Jeneverbesolie heeft niet gegrond is. Zij verwijzen naar een boek van  Robert Tisserand ("Essential Oil Safety") waarin aangegeven wordt dat: "op basis van de inhoudsstoffen deze olie niet gecontra-indiceerd is bij zwangerschap of nieraandoeningen". Waarschijnlijk komt dit misverstand voort uit de verwisseling met de bessen van de giftige Juniperis sabina. Ook kan het zijn dat de de zuivere Jeneverbes-olie uit de bessen "verontreinigd" is met andere oliën en daardoor een andere werking heeft. Het blijft echter raadzaam om tijdens de zwangerschap niet zelf te experimenteren met etherische jeneverbes-olie en geen grotere hoeveelheden Jeneverbessen te gebruiken. Dit geldt ook voor mensen met nierontsteking en nierinsufficiëntie.  Normaal gebruik in het eten is geen probleem maar een kuur met Jeneverbes wordt afgeraden.

Omdat de meeste etherische jeneverbes olie die op de markt verkrijgbaar is niet uit alleen uit de bessen maar ook uit de blaadjes en takjes bestaat of soms zelfs wordt aangereikt met terpenen is zelfmedicatie met etherische jeneverbesolie bij inwendig gebruik af te raden.

Overige kruiden

Dit zijn zijn algemene lijstjes. Lees altijd goed na hoe je de kruiden moet inzetten, wat de maximale dosis is en of je ze inwendig of uitwendig gebruikt.



Vochtafdrijvende werking

Kruiden met een vochtafdrijvende werking kun je gebruiken om een blaasontsteking of niergruis te voorkomen en je nieren te helpen met het afvoeren van afvalstoffen: 

• Asperge (Asparagus officinalis)
• Berkenblad (Betula pendula)
• Brandnetelkruid (Urtica dioica en Urtica urens)
• Breukkruid (Herniaria glabra L.Herniaria hirsuta)
• Geel walstro (Galium verum)
• Guldenroedekruid (Solidago virgaurea.)
• Heermoes (Equisetum arvense)
• Kattendoornwortel (Ononis spinosa)
• Kattensnor bladeren  (Orthosiphon aristatus) ( Indische nierenthee)
• Lavaswortel  (Levisticum officinale)
• Paardenbloem (Taraxacum officinale)
• Peterselie (Petroselinum crispum)

Kruiden bij een urineweginfectie

• Berendruifbladeren (Arctostaphylos uva-ursi)
• Berkenblad (Betula pendula)
• Bonenschaal (Phaseolus vulgaris)
• Breukkruid (Herniaria glabra L.Herniaria hirsuta)
• Guldenroedekruid (Solidago virgaurea)
• Kattendoornwortel  (Ononis spinosa)
• Kattensnor bladeren (Orthosiphon aristatus) ( Indische nierenthee)
• Kweekgraswortelstok (Agropyron repens)
• Mierikswortel (Armoracia rusticana)
• Muizenoorkruid met wortel (Pilosella officinarum Vaill.)
• Oost-Indische kers kruid (Tropaeolum majus)
• Veenbes (Cranberry) (Vaccinium macrocarpon) (niet bij nierstenen i.v.b. oxaalzuur)
• Vossenbes bladeren (Vaccinium vitis)

Ter voorkoming van niergruis en urinestenen

• Berkenblad (Betula pendula)
• Brandnetelkruid (Urtica dioica en Urtica urens)
• Guldenroedekruid (Solidago virgaurea)
• Heermoeskruid (Equisetum arvense)
• Kattendoornwortel (Ononis spinosa)
• Kattensnor bladeren  (Orthosiphon aristatus / Indische nierenthee) -
• Lavaswortel (Levisticum officinale)

Kruiden voor de spijsvertering

• Aardrookkruid (Fumaria officinalis)
• Angelica wortel (Angelica archangelica)
• Anijszaadjes (Pimpinella anisum)
• Artisjok bladeren (Cynara cardunculus)
• Duizendblad kruid (Achillea millefolium)
• Gember (Zingiber officinale Roscoe)
• Gentiaanwortel (Gentiana lutea)
• Kaneelschors (Cinnamomum verum)
• Karwij (Carum carvi)
• Kerrieplant/ immortelle bloemen (Helichrysum arenarium)
• Kruizemuntblaadjes (Mentha spicata crispa)
• Kurkuma (Curcuma longa)
• Marjolein kruid (Origanum majorana)
• Melisse (Melissa officinalis)
• Muntlaadjes (Mentha canadensis)
• Paardebloem kruid, wortels (Taraxacum officinale)
• Pepermuntbladeren (Mentha x piperita) 
• Romeinse kamillebloemen (Chamaemelum nobile)
• Saliebladeren (Salvia officinalis) 
• Venkelvruchten (Foeniculum vulgare) 

Goede doorbloeding van de huid

• Rozemarijn (Rosmarinus officinalis)
• Etherische oliën als Wintergroen, Basilicum, Pepermunt, Kamfer, Bergden en Cajaput olie
• Kruiden als gember, zwarte peper, kaneel, kruidnagel, cayennepeper, rode peper
• Brandnetel (Urtica dioica)