Verzamelen & verwerken van kruiden

met zorgzaamheid voor moeder natuur

Verzamelen van wilde kruiden

Op zoek naar eetbaars uit de natuur of kruiden voor medicinale of cosmetische doeleinden? Als je kruiden gaat verzamelen, drogen en/of verder wilt verwerken dan zijn er een aantal dingen waar je rekening mee moet houden zodat je het beste uit je zelf geplukte kruiden haalt. Wil je specifieke kruiden verzamelen of laat je je verrassen of inspireren door wat er tijdens een wandeling op je pad komt? Wat, hoe, hoeveel, waar en wanneer pluk je kruiden in het wild? Dit alles komt hieronder aan bod.

Wat

Voordat je gaat plukken is het goed om te bedenken wat je wilt gaan plukken en wat je met de kruiden die je verzamelt wilt doen. Dit voorkomt dat als je thuis komt je planten moet weggooien omdat je ze niet allemaal kunt verwerken.

Verzamel alleen die kruiden waarvan je zeker weet dat je ze kent omdat er gevaar bestaat dat je kruiden verwisselt met giftige kruiden. Zo lijken veel bladeren of bloemen op elkaar en zijn er vaak kleine kenmerken waarop je moet letten om er zeker van te zijn dat je de juiste plant hebt.

Tegenwoordig bestaan er allerlei plantenherkenning-apps waarmee je wilde kruiden kunt determineren. Toch blijft er soms een kleine onzekerheid bestaan of je echt de goede plant hebt. Bij twijfel de plant niet gebruiken voor inwendig gebruik. Sluit je dan liever een keer aan bij een kruidenwandeling die door experts worden aangeboden.

Let er bij het verzamelen op dat je gezonde, krachtige planten plukt die niet beschadigd zijn door bijvoorbeeld insectenvraat of bevallen zijn van schimmels. Opgerolde blaadjes wijzen soms op afgelegde eitjes. Ook kun je bruine of rotte delen het beste meteen bij het plukken verwijderen.

Houd bij het plukken rekening met zeldzame of beschermde planten. Mocht je deze perse nodig hebben dan kun je ze wellicht ook in de apotheek of via internet bestellen. Pluk nooit alle planten die op een plek voorkomen helemaal kaal.  

Sommige planten staan op de rode lijst wat betekent dat ze zeldzaam zijn en/of met uitsterven worden bedreigd. Check hiervoor:

• https://minlnv.nederlandsesoorten.nl/content/rode-lijsten-soort-van-rode-lijst-vaatplanten.
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_wettelijk_beschermde_planten_in_Nederland

Deze planten laten we in de natuur staan. Mocht je de plant per se nodig hebben dan vind je deze in de Apotheek of in internet.

Hoeveel

Bepaal voordat je gaat plukken de hoeveelheid die je nodig hebt. Wil je de kruiden drogen om er later thee van te maken dan pluk je anders dan wanneer je kruiden zoekt voor een speciale tinctuur. Pluk nooit meer dan datgene wat je ook werkelijk nodig hebt.

Kruiden die je vers in de keuken wilt gebruiken verliezen snel waardevolle stoffen. Het is jammer om grote hoeveelheden te plukken die je niet dezelfde dag (of kort daarna) nog verwerken kan. 

Ook gedroogde kruiden verliezen in de loop van een jaar veel van hun werkzaamheid. Hoewel het verlokkend is om een grote hoeveelheid te plukken als je een goede plek hebt gevonden, is het beter om datgene te plukken wat je in een jaar verbruikt. Het jaar daarop kun je beter weer een nieuwe voorraad aanleggen.

Laat altijd meer kruiden staan dan je meeneemt. Zo zorg je ervoor dat je ook volgend jaar weer naar je favoriete plekje kunt gaan om je kruiden te verzamelen.

Waar

Kruiden pluk je niet op plekken waar je van uit kunt gaan dat ze belast zijn met verontreinigingen zoals uitlaatgassen, giftstoffen, mest of dierlijke uitwerpselen. Dus niet langs de weg of paden waar honden uitgelaten worden, niet langs straten waar veel verkeer is of op plekken waar veel industriële vervuiling te verwachten is.

Pluk je kruiden op plekken waar er veel van staan en laat altijd wat over voor de volgende bloei. Zo voorkom je dat een plant op een bepaalde plek wordt uitgeroeid en heb je er zelf ook langer plezier van.

Wanneer

Het beste pluk je de kruiden op een zonnige dag nadat regendruppels en dauw van de planten zijn verdwenen en de planten droog zijn. Op zonnige dagen is dat vaak aan het einde van de ochtend. Het meest ideaal is het om kruiden na 2 à 3 mooie zonnige dagen te plukken. Dan hebben de inhoudsstoffen en etherische oliën zich goed kunnen ontwikkelen.

• Bloemen worden geoogst op het hoogtepunt van de bloei.
• Bladeren en het hele kruid kunnen het beste voor de bloei geoogst worden.
• Zaden worden na de bloei wanneer ze geheel gerijpt zijn verzameld.
• Schors kun je goed voor het uitlopen in het voorjaar of eventueel na de bladval in de herfst verzamelen.
• Wortels graaf je het beste uit in de herfst als de bovengrondse delen verwelkt zijn. In het voorjaar voor het uitlopen kan ook maar dan is de plant moeilijk te vinden.
• Uien en knollen worden in de herfst, wanneer de bovenste delen zijn verwelkt, geoogst.

Wil je bij het oogsten ook rekening houden met de stand van de maan dan is een algemene vuistregel:

• 2-3 dagen na nieuwe maan bevatten boven de aarde groeiende kruiden haar hoogste werkzaamheid
• 2-3 dagen voor nieuwe maan geldt ditzelfde voor de onderaardse delen van de plant
• Bloemen en vruchten pluk je bij volle maan

Hoe

Alles in de natuur is bezielt met energie. Ik vind het mooi om er bij stil te staan dat planten levende wezens zijn. Met liefde voor de natuur plukken betekent automatisch respectvol met planten omgaan. Wees ook voorzichtig met andere kruiden die op de plek staan waar je wilt plukken en probeer de natuur zo min mogelijk te beschadigen. 

Kruiden die je na het plukken wilt drogen worden niet gewassen. Zorg er daarom voor dat ze schoon en droog zijn als je ze plukt.

‘Plukken’ doe je het beste met een keramisch mesje. Bij het trekken en afscheuren beschadig je de plant en heb je kans dat je de wortels erbij uittrekt. Met een mesje of schaar ga je voorzichtiger te werk en heeft de plant later weer de kans om opnieuw uit te lopen. 

Het verzamelde materiaal bewaar je het beste in een mand of een papieren of stoffen tas waar ze luchtig in kunnen worden verpakt. Wanneer je planten te dicht op elkaar pakt en deze gaan `zweten` gaan er waardevolle stoffen verloren. Dit geldt ook voor het bewaren in plastic of metalen bakjes. 

Oppassen

Wildplukken is niet geheel zonder gevaar. Niet alleen de uitwerpselen van honden zijn vies, je moet ook rekening houden met een parasiet die vossen (en soms katten) via hun uitscheiding kunnen verspreiden. De kans op besmetting met de parasiet `vossenlintworm`is erg klein maar kan zeer ernstige gevolgen met zich meebrengen. Door het koken gaan de eitjes kapot en is er geen kans op besmetting.

Daarnaast is een tekenbeet ook niet ongevaarlijk. Je kunt er zelfs jaren later nog ziek van worden. Sommige teken dragen de bacterie Borelia met zich mee die de ziekte van Lyme kunnen veroorzaken. Mocht je hiermee besmet zijn geraakt dan zie je enkele dagen tot maanden na de beet vaak (maar niet altijd) een rode vlek rond de plek waar de teek zat. Deze vlek verspreidt zich langzaam verder naar buiten waardoor er een ring ontstaat. Daarnaast dragen sommige teken het TBE-virus met zich mee dat hersenvliesontsteking (encefalitis) kan veroorzaken. In Oostenrijk, waar meer teken dit virus bij zich dragen, kun je je tegen TBE laten inenten.

Verwerken van kruiden

Thuis aangekomen met je verse wilde kruiden ga je je kruiden verwerken. Heb je kruiden geplukt voor gebruik in het eten, dan kun je deze het beste vers gebruiken. In de koelkast zijn ze eventueel nog 2 dagen houdbaar maar wilde kruiden zijn het meest geschikt om dezelfde dag nog te verwerken in gerechten. Op die manier profiteer je het meeste van alle inhoudsstoffen.

Verse kruiden kun je ook direct verwerken tot medicinale of cosmetische producten zoals een thee, tinctuur, glyceriet, oxymel of oliemaceraat. Heb je hier geen tijd voor, of weet je nog niet precies wat je met je kruiden wilt doen dan kun je ervoor kiezen om ze eerst te drogen.

Kruiden drogen

Drogen is de meest eenvoudige manier om kruiden voor langere tijd houdbaar te maken. Het voordeel hiervan is dat je zo een voorraadje kunt maken en later kunt besluiten wat je ermee wilt doen. Ook biedt drogen van kruiden het voordeel dat je zo het hele jaar door de kruiden tot je beschikking hebt, ook als ze buiten in de natuur niet meer te vinden zijn. Sint-Janskruid bloeit bijvoorbeeld in de zomer. Wanneer je in deze tijd de bloeiende delen verzamelt kun je er de rest van het jaar een thee van drinken of er later een tinctuur of oliemaceraat uit maken. Een ander bijkomend voordeel van gedroogde kruiden is dat je zo ook de mogelijkheid hebt om exotische kruiden te kopen die van ver komen of die je zelf niet in de natuur kunt vinden of die beschermd zijn.

Niet alleen verse kruiden, ook gedroogde kruiden kun je verder verwerken tot tincturen, maceraten, destillaten, kruidenzout en andere producten. Gedroogde kruiden zijn ongeveer een jaar houdbaar mits je ze goed droogt en daarna opbergt in donkere glazen potten. Hoe je bloemen, blaadjes, het hele kruid, wortels, bast of zaden het beste kunt drogen kun je hieronder verder lezen door op de knop te klikken. Hoe je kruiden verder kunt verwerken tot prachtige kruidenproducten lees je verderop.

Verwerken van kruiden tot kruidenproducten

Zowel verse als gedroogde kruiden kunnen we op tal van manieren inzetten voor ons lichamelijk en psychisch welbevinden. We kunnen verse kruiden in het eten verwerken, er smoothies mee oppeppen er sapjes van persen of bloemenwaters van maken. Ook gedroogde kruiden kun je als smaakmaker aan gerechtentoevoegen. Dat geldt niet alleen voor mediterrane keukenkruiden maar ook onze inheemse kruiden kun je drogen en als keukenkruid gebruiken. Wat dacht je bijvoorbeeld van het maken van een kruidenzout met zelf geplukte kruiden uit het wild. Ook kun je gedroogde kruiden gebruiken in geurende zakjes voor in je klerenkast, kruidenstempels of hooibloemenzakken ter ontspanning.

Veel kruiden (of delen ervan) kun je meestal niet direct inzetten bij gezondheidsklachten of voor cosmetisch gebruik. Het heeft immers weinig zin om een stukje Smeerwortel op je gekneusde enkel te leggen. Om de medicinale werking van planten te kunnen benutten moeten we ze meestal eerst bewerken voordat de heilzame inhoudsstoffen hun werk kunnen doen. Dit bewerken kan bijvoorbeeld zijn dat we plantendelen kneuzen en ze als compres of wondpappen inzetten of dat we plantendelen branden en de geuren die vrijkomen inademen.

Een veel gebruikte manier om specifieke inhoudsstoffen uit planten te halen is het maken van een extract. Bij een extract maak je gebruik van een vloeistof (het oplosmiddel) waarin de waardevolle stoffen van de kruiden kunnen oplossen. Hierbij kun je denken aan het maken van een heilzame thee, met water als oplosmiddel, maar ook tincturen, hydrolaten, maceraten of bloesemremedies zijn geneeskrachtige plantenelixers. Extracten kunnen op verschillende manieren en bij tal van lichamelijke klachten worden ingezet.

Net als bij het drogen dienen vele bereidingen er ook toe om kruiden houdbaar te maken voor later gebruik. Zo zijn tincturen, extracten op basis van alcohol, wel twee tot drie jaar lang houdbaar. Ook kunnen extracten weer gebruikt worden voor het bereiden van andere kruidenproducten. Oliemaceraten en tincturen worden graag als grondstof voor medicinale zalven gebruikt. Oliemaceraten, hydrolaten en glycerieten zijn weer waardvolle bestanddelen van cosmetische crèmes of andere natuurlijke verzorgingsproducten. Zowel medicinale als comsetische extracten kun je thuis zelf maken. 

Extracten

Een extract wordt verkregen door kruiden een tijd lang in een oplosmiddel als water, olie, vet, alcohol of azijn te leggen. Na verloop van tijd gaan bepaalde inhoudsstoffen van de planten over in het oplosmiddel. Het product dat we verkrijgen nadat de plantendelen zijn verwijderd, heet een extract en wordt ook wel kruidenaftreksel genoemd. Het meest bekende kruidenextract is een kopje kruidenthee, officieel tisane of infusie genoemd.  Andere extracten die we kennen zijn bijvoorbeeld tincturen, maceraten of droge extracten.

Een extract bestaat dus uit het oplosmiddel met daarin de opgeloste plantenstoffen. In de winkel kun je producten kopen met geconcentreerde extracten. Een geconcentreerd extract wordt verkregen door het oplosmiddel te verdampen. Hierdoor wordt de concentratie inhoudsstoffen steeds sterker. Het verdampen van de vloeistof kan zover gaan dat uiteindelijk alle vloeistof uit het product is verdwenen en alleen nog een droge stof over blijft. Dit is een droog extract. Een droog extract is dus een zeer sterk geconcentreerd product. Het verdampen van een oplosmiddel gebeurt met speciale technieken die ons thuis niet ter beschikking staan.

Thuis heb je wel de mogelijkheid om uiteenlopende extracten te maken. Er staan je verschillende oplosmiddelen te beschikking zoals water, olie, vet, alcohol, glycerine of azijn. De keuze voor een bepaald oplosmiddel wordt bepaald door het product dat je wilt maken en de inhoudsstoffen die je uit de plant wilt halen. Sommige inhoudsstoffen lossen beter oplossen in water of alcohol (de zogenaamde hydrofiele stoffen) en andere beter in olie of vet (de lipofiele stoffen). Op de pagina "Extractiemethoden" vind je per oplosmiddel een beschrijving van de kruidenextracten die je er van kunt maken.

Ook kun je verschillende methodes toepassen:

• Infusie of tisane: gekookt water wordt heet over de kruiden gegoten waarna de kruiden meestal 5 tot 10 minuten in het water worden getrokken.
• Decoctie: kruiden of delen van kruiden worden met koud water in een pannetje aan de kook gebracht en al naar gelang het soort kruiden voor meer of minder langer tijd op een zacht vuurtje aan de kook gehouden.
• Warm olie aftreksel: kruiden worden in olie gelegd en meerdere uren bij een temperatuur tussen de 30 en 60 graden verwarmd. 
• Maceratie: kruiden worden voor langere tijd zonder verhitting, in een vloeistof zoals water, olie of alcohol getrokken, om zo smaak-, kleur- of geurstoffen te extraheren.
• Destillatie: kruiden worden hierbij aan hete waterdamp blootgesteld waarbij vluchtige stoffen en water verdampen, vervolgens condenseren en worden opgevangen.
• Enfleurage: een zeer arbeidsintensieve methode die wordt gebruikt om de etherische olie uit zeer fragiele planten te extraheren met behulp van vet. 

Verdere verwerking en toepassingen

Op deze pagina vind je allereerst een overzicht van alle extracten die je met kruiden kunt maken. Deze producten kun je direct inzetten om je gezondheid op peil te houden of bepaalde lichamelijke klachten te genezen. Tincturen, thees en kruidenoliën kun je echter ook nog op andere wijze toepassen en verder verwerken in andere producten.

Zo kan een oliemaceraat bijvoorbeeld als grondstof voor zalven, crèmes, of een shampoo dienen maar je kunt een oliemaceraat ook gebruiken voor een massage of als een dressing voor over de salade. Na de basisextracten vind je een overzicht van alle mogelijke toepassingen ervan. Ik heb deze onderverdeeld in vier categorieën:

• medicinale toepassingen
• cosmetische toepassingen
• welbevinden en spirituele toepassingen
• culinaire toepassingen

Basisproducten

Medicinale toepassing