Hydrolaten
edele kruidenwaters
Hydrolaat
Een hydrolaat is iets bijzonders. Deze milde, huidvriendelijke waters bevatten de essentie van de plant. Alleen al de alchimistische bereiding ervan maakt dat je het gevoel hebt iets kostbaars in handen te hebben. Vroeger waren hydrolaten afvalproducten die vrijkwamen bij de productie van etherische olie. Tegenwoordig wordt de zachte, heilzame werking van deze plantenwaters steeds meer op waarde geschat en worden destillaties ook uitgevoerd om uitsluitend hydrolaten te produceren.
Bij het destilleren wordt door middel van stoom, (o.a. vluchtige) stoffen aan plantenmateriaal onttrokken met als oorspronkelijk doel het produceren van etherische olie. Hiervoor worden kruiden gebruikt die etherische olie bevatten zoals lavendel, roos, rozemarijn, specerijen, naaldbomen, citrusvruchten e.d.. Lang niet alle planten produceren etherische oliën. Ze komen slechts bij 10% van alle planten voor en dan ook nog slechts in zeer geringe hoeveelheden. Meestal ligt de concentratie bij 1-3%. Bij enkele planten kan deze wat hoger liggen zoals bijv. bij nootmuskaat of kruidnagel (10%). Bij de meeste kruiden is het percentage echter veel lager. Voor het maken van 1 gram etherische rozenolie zijn maar liefst 6 kilo blaadjes nodig. Bij Lavendel ligt de opbrengst wat hoger maar ook daar zijn voor de productie van 1 gram etherische olie 150 gram bloemen nodig. Het is niet voor niets dat etherische oliën zo kostbaar zijn.
Het bijzondere aan een hydrolaat is dat je hiervoor ook kruiden kunt gebruiken die heel weinig of zelfs geen etherische olie bevatten. Je kunt dus behalve aromaplanten als Lavendel, Den en Tijm, met relatief veel etherische olie, ook gewone kruiden zoals Brandnetel, Smalle Weegbree of Rode Klaver destilleren. Het verschil met een infusie (kruidenthee) is dat tijdens de destillatie alleen lichte stoffen (moleculen met een gewicht van maximaal 250 g/mol) met de waterdamp mee kunnen opstijgen. De zwaardere moleculen blijven achter.
Voor meer informatie over het maken van hydrolaten verwijs ik je naar de pagina "Extractiemethoden" onder het kopje "destilleren van etherische olie en hydrolaten".
Inhoudsstoffen
Als de destillatie klaar is verkrijg je als eindproduct een waterige oplossing waarop de etherische olie zich heeft afgezet. Deze drijft bovenop het water en kun je er met een pipet afzuigen. Het water dat overblijft nadat de etherische olie er vanaf is gehaald, heet hydrolaat of hydrosol. Dit hydrolaat bestaat niet uit puur water maar bevat nog steeds een klein percentage etherische olie, gemiddeld zo`n 0,02%, dat gebonden is aan het destillatiewater. Dit geeft een melkachtige kleur aan het hydrolaat. Sommige planten bevatten echter zo weinig etherische olie dat er na de destillatie geen etherische olie op het wateroppervlakte zichtbaar is en het hydrolaat zo helder als water is.
Naast de kleine hoeveelheid achtergebleven etherische olie bevat het hydrolaat ook de afzonderlijke vluchtige bestanddelen waaruit etherische oliën zijn opgebouwd zoals terpenen (monoterpenen, sesquiterpenen), aldehyden, alcoholen (o.a. ethanol, linalool, methylalcohol, geraniol), ester, ketonen, oxiden, fenolen en sulfiden. Ook treffen we wateroplosbare stoffen aan die samen met de waterdamp zijn opgestegen. Zo kunnen sporen van slijm-, bitter- en looistoffen in het hydrolaat aanwezig zijn.
Kortom: een hydrolaat is dus geen water waaraan een paar druppeltjes etherische olie zijn toegevoegd. Het is een geconcentreerd extract met een rijkdom aan inhoudsstoffen afkomstig van de planten waaruit zij gedestilleerd zijn. Het heeft licht ontsmettende, samentrekkende en verzachtende eigenschappen met een lange houdbaarheid. De exacte samenstelling van een hydrolaat, verschilt echter per plantenmateriaal en per destillatie. Planten groeien onder uiteenlopende omstandigheden. Zo is de plek waar de planten groeien, de bodem, de hoogte en het klimaat, van invloed op de kwaliteit van het uitgangsmateriaal. Ook kan dezelfde plant op de zelfde plek door verschillende weersomstandigheden ieder jaar net een iets andere samenstelling hebben. Daarnaast speelt het moment van de oogst en de manier van verwerking een belangrijke rol en is ook de afloop van het destillatieproces zelf van invloed op het uiteindelijke resultaat.
Geur
Doordat er slechts sporen van etherische olie in een hydrolaat aanwezig zijn, ruiken ze minder sterk of helemaal niet. Ook de overige oplosbare stoffen in het hydrolaat zijn van invloed op de geur. Mocht je verwachten dat de geurbeleving van een hydrolaat dezelfde is als die van de verse plant dan kan deze in sommige gevallen wel eens tegen vallen. Het hydrolaat kan namelijk geheel anders ruiken. Vooral wanneer een hydrolaat net gedestilleerd is, heeft het vaak nog een grond/aarde noot. Zowel de etherische olie als het hydrolaat moeten een tijdje rusten zodat de geur zich kan ontwikkelen. Soms voert één geur de boventoon, in loop van het rijpingsproces verbinden zich de aromatische stoffen en wordt de geur zachter en harmonischer. Dit is vooral bij hydrolaten die uit gedroogd plantenmateriaal worden gewonnen het geval. Voor sommige oliën en hydrolaten is dit een maand, voor andere maanden of langer.
In het algemeen leveren fris of licht aangedroogd plantenmateriaal van bloemen en bladeren een meer authentieke geur op als gedroogde kruiden. Maar ook uit hout, zaden, wortels of hars kunnen hydrolaten gewonnen worden.
Opslag
Verse hydrolaten zijn zuiver en bacterievrij. Maak je je eigen hydrolaat zorg er dan voor dat je het flesje waarin je je hydrolaat bewaart eerst goed desinfecteert. Het beste kun je ze koel (9-14 C), donker en het liefst in flesjes van blauw glas bewaren. Eventueel kun je hydrolaten invriezen in vormpjes van ijsblokjes. Hydrolaten bestaan voor het grootste deel uit water en zijn daardoor beperkt houdbaar. Na openen kun je ze binnen anderhalf jaar gebruiken. Zweefstoffen in een hydrolaat versnellen het microbieel bederf.
De kleur
De meeste hydrolaten zijn kleurloos. Wellicht dat je kleine kleurnuances ziet wanneer je een aantal verschillende hydrolaten tegen het licht naast elkaar bekijkt. Sommige flavonoïden (deze stoffen zijn verantwoordelijk voor de kleur in onze groenten en fruit) uit het plantenmateriaal kunnen een zweem van kleur in het hydrolaat achterlaten. Ook kunnen sommige hydrolaten enigszins troebel zijn zoals je op de eerste foto kunt zien.
PH
Ieder hydrolaat heeft een 'eigen' pH (zuurgraad). Ze zijn gewoonlijk neutraal tot licht zuur (tussen 7 - 3). De zuurgraad is een bruikbare indicator voor de kwaliteit ervan. In loop der tijd wordt het hydrolaat steeds minder zuur en gaat ze richting een pH 7. Door de pH periodiek te monitoren krijg je informatie over de verandering en mogelijke verslechtering van je hydrolaat.
Kwaliteit
Zelf destilleren is een mogelijkheid om niet alleen de beschikking te hebben over frisse producten maar ook over hydrolaten die in de handel vrijwel niet te koop zijn zoals bijvoorbeeld moerasspirea. Hoewel we nooit precies weten welke stoffen in het hydrolaat aanwezig zijn, hebben we wel invloed op de kwaliteit van het plantenmateriaal dat we gebruiken en de kwaliteit van het hydrolaat en weten we zeker dat er geen conserveringsmiddelen aan toe zijn gevoegd. Ook kunnen we zelf bepalen of we alle etherische olie na de destillatie weg halen of dat we wat in het hydrolaat achterlaten. Een bijkomend voordeel van druppeltjes etherische olie in het hydrolaat is dat deze langer houdbaar zijn.
Soms worden bloemenwaters verkocht waar etherische olie aan gedestilleerd water is toegevoegd. Dit zijn echter geen hydrolaten. Mocht je een hydrolaat willen kopen let er dan op dat het biologisch is, dat er geen conserveringsmiddelen en kleurstoffen aan toe zijn gevoegd en de volledige botanische naam vermeld is.
Werking & toepassing
Vroeger ging het bij de destillatie vooral om het produceren van etherische oliën. In loop der jaren is over de toepassing hiervan binnen de aromatherapie veel kennis opgedaan. Over de effecten van hydrolaten op onze gezondheid, is echter veel minder bekend. Hoewel het onderzoek naar hydrolaten nog in de kinderschoenen staat, is de inzet ervan binnen de aromatherapie sinds het begin van deze eeuw langzaam in opkomst. Steeds meer wordt erkend dat hydrolaten een op zichzelf staand natuurlijk product zijn en door de veelheid aan inhoudsstoffen therapeutisch interessant kunnen zijn.
Door hun rijkdom aan inhoudsstoffen hebben hydrolaten een andere therapeutische werking dan de pure etherische oliën. Hydrolaten bezitten vanwege hun lage zuurtegraad (pH tussen 3 en 7) een bijzonder zachte en herstellende werking op onze huid. De hydrolaten kun je onverdund op de huid toepassen. Ze werken verkoelend, ontstekingsremmend en hydraterend. Ze helpen de zuurgraad van de huid te herstellen en zijn daarom ideaal als tonic na de reiniging van de huid. Ook verbeteren hydrolaten de afweer van de huid tegen schadelijke microben en bij warmte zijn ze heerlijk om de huid te verfrissen. Door de zachte werking zijn hydrolaten ook geschikt voor kinderen, zwangeren en ouderen. Bovendien kunnen de meeste hydrolaten (verdunt) inwendig gebruikt worden. Hieronder volgen nog een paar praktische toepassingen van hydrolaten.
Verzorging van de huid
Je kunt een hydrolaat puur gebruiken als tonic om je gezicht te reinigen of deze toevoegen aan een lotion, serum, gezichtscrème of bodylotion (bijv. Weegbree, Brandnetel, Hondsdraf, Toverhazelaar, Iris, Zwarte bes, Kamille, Klis, Korenbloem, Lavendel, Citroengras, Linde, Melisse, Neroli, Osmanthus, Pepermunt, Roos, Rozengeranium, Rozemarijn, Duizendblad, Robertskruid, Tagetes, Viooltje). Het hydrolaat heeft een reinigende, verzachtende en desinfecterende werking. In plaats van water kun je er je gezichtsmasker mee aanmaken of deze gebruiken als aftershave (bijv. cistrose, klis, larix, citroengras, laurier, myrte, neroli, populier, toverhazelaar, ravintsara, rozemarijn, tagetes, vetiver, witte den, hysop) om de huid te toniseren en te verzachten na het scheren.
Verzorging van je haar
Een hydrolaat is ideaal als haarspoelmiddel maar je kunt het ook als verfrissing of parfumering van je haar gebruiken. Wellicht doet het ook goede diensten als je haar statisch is als gevolg van een droge lucht. Denk hierbij aan Brandnetel, Berk, Rode Zonnehoed, Klis, Kamille, Laurier, Salie, Ceder of Cypresse.
Hygiëne
Van de ontsmettende werking kan ook bij de persoonlijke hygiëne gebruik worden gemaakt. Zo kun je vochtige doekjes met het hydrolaat maken voor het reinigen van je gezicht bij acne (Ogentroost, Madeliefje, Toverhazelaar, Lavendel, Duizendblad), het reinigen van je handen (vooral handig voor op reis), of voor luieruitslag bij baby's (Roos, Neroli, Kamille, Melisse, Linde, Madeliefjde). Hydrolaten zijn zo zacht dat ze geen irritatie aan huid en slijmvliezen veroorzaken.
Huidaandoeningen, verwondingen of zonnebrand
Als ontsmettingsmiddel zijn hydrolaten werkzaam tegen kleine kwaaltjes, irritaties en snij- of schaafwondjes (Basilikum, Cistrose, Toverhazelaar, immortelle, Citroen-Tijm, Manuka, Guldenroede, Arnika). Een topper binnen de hydrolaten is de Helichrysum (Strobloem) die ingezet kan worden ter verzorging van kleine wondjes. Ook verzachten hydrolaten de huid (Cistrose, Frauenmantel, Zwarte bes, Wortel, Linde, Duizendblad, Myrte, Jatamansa, Roos) en zijn ze inzetbaar bij zonnebrand (Wortel, Toverhazelaar, Rozengeranium), kleine brandwondjes, uitslag en jeuk (Tea tree, Roos, Quendel, Jatamansi, Zwarte Bes), aangetaste of geïnfecteerde huid (Roos, Ravintsara, Niaouli, Manuka, Toverhazelaar, Immortelle, Madeliefje, Cistrose, Arnika), couperose (Wortel, Rozengeranium, Cypresse), psoriassis (Cistrose, Hamamelis, Wortel, Manuka) of als oogwater (kompres met ogentroost, korenbloem, Linde, Myrte). Ook bij huisdieren worden ze gebruikt bij insectenbeten.
Bij verkoudheid
Hydrolaten van Anijs, Bergbonenkruid, Douglas, Guldenroede, Majoraan, Salie, Tijm en Wilde tijm (Thymus serpyllum) zijn geschikt als gorgelwater bij hoesten en heesheid. Bijvoet, Rozemarijn, Jeneverbes, Grove Den, zijn heerlijk om als voetenbad bij verkoudheid te gebruiken. Als borstwikkel kun je denken aan de Grove Den, Larix, Bergpijnboom, Majoraan, Ravintsara, Tijm, Hysop en Alpenden.
Toevoeging aan badwater
Voeg een kop hydrolaat toe aan je badwater als parfumering (Den, Anijs, Spar, Roos, Lavendel), ter ontspanning (Melisse, Hop, Lavendel, St. Janskruid, Kamille, Korenbloem), of als behandeling van huidproblemen zoals een ruwe of schrale huid (zie verzorging van de huid). Ook voor zitbaden tegen bijvoorbeeld aambeien (Vetiver, Toverhazelaar, Cistrose), aandoeningen van de urinewegen of vaginale klachten als schimmel (Helychrisum, Roos, Witte Dovenetel) zijn hydrolaten zeer geschikt. Bij reuma en jicht kunnen baden, wassingen of kompressen met Moerasspirea wellicht verlichting brengen (evt. ook Hondsdraf, Majoraan, Jeneverbes, Alpenden (Pinus cembra) of de Bergpijnboom).
Kompressen en omslagen
Kompressen met een hydrolaat worden ingezet bij verbrandingen, verstuikingen, kneuzingen, spataderen (Cistrose, Vetiver, Klimop) of koorts. Je kunt een hydrolaat invriezen tot ijsklontjes en in steriele wondkompressen wikkelen ter verkoeling. Ook bij verkoudheid, spataderen en reumatische klachten kun je gebruik maken van kompressen of omslagen (zie hierboven).
Sprayen of sprenkelen
Gebruik een gedesinfecteerde sprayfles waarmee je kunt verstuiven en vul deze met het hydrolaat. Zo kun je je gezicht of lichaam handig verfrissen (Pepermunt bijvoorbeeld) of als milde deodorant (Pepermunt of Salie) inzetten. Bovendien zuivert en bevochtigt het een droge huid. Tevens kan een hydrolaat aan een ruimspray worden toegevoegd. Het verfrist de lucht en zorgt voor een lekker geurtje. Door de desinfecterende werking wordt de lucht bovendien gezuiverd en gereinigd.
Inwendig gebruik
De meeste hydrolaten zijn geschikt voor inname maar niet alle. Dus informeer je eerst goed voordat je een hydrolaat inwendig gebruikt. Gebruik een hydrolaat niet puur maar verdun het. Op 1 liter water gebruik je 20 ml hydrolaat. Dat is ongeveer 1 eetlepel op een groot glas water (1/4 ltr). Hydrolaten kun je ook gebruiken als kookingrediënt of voor andere producten als zoete nagerechten.
Geurlampen
Gebruik een hydrolaat in je geurlamp voor een heerlijke geur in je ruimte. Ook in tijden waar verkoudheid op de loer ligt kunnen ze helpen voor een aangenaam klimaat (Rozemarijn, Pepermunt, Angelika, Bloedsinaasappel, Sinaasappel, Citroen, Vanille, Citroenverbene, Kaneel). Sommige hydrolaten werken desinfecterend zoals Eucalyptus (niet voor kleine kinderen geschikt), Wierook, Den, Spar of Alpenden .
Enkele kruiden en hun werking
- Berk hydrolaat (knoppen): haaruitval en roos, haarwater, shampoo
- Brandnetel hydrolaat (bladeren): huidzuiverend geschikt als haar- en gezichtswater
- Den hydrolaat (jonge uitlopers en naalden): bad- en doucheproducten
- Duizendblad hydrolaat: hand- en voetbad, gezichtswater, acne, gorgelmiddel
- Engelwortel hydrolaat (wortel): krampwerend en spijsverteringbevorderend, tegen stress
- Goudsbloem hydrolaat (bloemen): reinigende huidlotion
- Hop hydrolaat (vrouwelijke bellen): spijsverteringsbevorderend, eetlustopwekkend, rustgevend. Haarwater, shampoo, badwater
- Immortelle hydrolaat (bloeiende kruid): mondwater, wonden, kneuzingen en bloeduitstortingen (kompres)
- Kamille hydrolaat (bloemen): huidreinigend, -verzachtend en -ontsmettend
- Klis hydrolaat (wortel): gezichtswater, haarverzorging, aftershave
- Korenbloem hydrolaat (bloemen): oogkompressen en huidverzorging
- Lavendel hydrolaat (uitgebloeide bloemaren): rustgevend (badwater), gezichtswater, kompressen bij acne
- Linde hydrolaat (bloemen): gezichts- en oogverzorging (kompressen)
- Madeliefje (bloeiende kruid): acne, ontstoken huid
- Melisse hydrolaat (bladeren): gezichtswater, herpes (rond de lippen), rustgevend in badwater
- Moerasspirea hydrolaat (bloeiende kruid): bij reumatische aandoeningen en jicht (vochtafdrijvend, ontstekingsremmend, pijnstillend)
- Ogentroost hydrolaat (bloeiende kruid): acne, oogkompressen
- Rozemarijn hydrolaat (bladeren): douchegel, shampoo, haarwater, voetbad, gezichtswater, aftershave
- Rozen hydrolaat (bloemen): bij ontstekingen, jeuk, babyverzorging, gezichtsverzorging, natuurcosmetica
- Salie hydrolaat (bladeren): ontsmettend voor mond- en keelholte, deo, aftershave, haarwater
- Toverhazelaar hydrolaat(herfstbladeren en takjes): gezichtswater, acne, zonnebrand, aambeien, in aftershave
Literatuur
Hydrolate: Sanfte Heilkräfte aus Pflanzenwasser; Ingrid Kleindienst-John. Freya verlag, 2020.
Ätherische Öle selbst herstellen; Bettina mallen en Helge Schmickl. Verlag Die Werkstatt, 2017.