Kompressen, cataplasma`s en omslagen

Kompressen

Een kompres dat je in je  EHBO-doosje vindt, is een soort gaasdoekje in verschillende groottes dat steriel verpakt is en daardoor geschikt is om op een (open) wond aan te brengen. Deze hebben als functie een wond te reinigen, te ontsmetten en af te dekken. De grootte van het kompres is afhankelijk van het huidoppervlakte dat je wilt bedekken. Wees bij open wonden extra voorzichtig i.v.m. met infecties en werk daarbij zeer hygiënisch. Wil je een open wond zoals een schaafwond of snee behandelen, dan kun je deze eventueel vooraf uitspoelen met een tinctuur van bijvoorbeeld Tormentil of Arnika. Let op, de alcohol brand wel een beetje.

De kompressen die ik hierna bespreek zijn bedoeld voor gesloten wonden en blessures. Een kompres voor een gesloten wond wordt bijvoorbeeld gebruikt na een verstuiking of kneuzing door een plaatselijke stompe trauma (slag, val, druk of stoot). Meestal zal dit een koud kompres zijn dat is bedoeld om de zwelling tegen te gaan. Een klein kompres kun je met tape of een pleister op zijn plek houden maar bij grotere vlakken kun je het lichaamsdeel beter omwikkelen met verband of een zwachtel. We spreken dan van een omslag of een wikkel. Deze geeft extra stevigheid en bescherming aan het betroffen gewricht. Ik gebruik vanaf nu alleen nog het woord kompres voor het gazen doekje dat je al dat niet met een kruidenpap (cataplasma) of andere geneeskrachtige producten op je huid legt. Zodra dit kompres wordt omwikkeld met een verband, een zwachtel en eventueel extra doeken noem ik het een omslag of wikkel.

Voor een omslag om je arm, hand, voet of been kun je in plaats van een verband ook gebruik maken van een afgesneden sok die het kompres op zijn plek kan houden. Een omslag geeft een beschermend gevoel. Ze omhult het beschadigde of pijnlijke lichaamsdeel en zorgt voor geborgenheid en rust maar ook voor stabiliteit wat bij kneuzingen of verstuikingen erg prettig is. Omslagen kun je bijvoorbeeld maken voor de hals, schouder, borst- /ribben, pols, voet, knie, kuiten, enkel of oren.

Rust nemen

Kompressen en omslagen dienen ook daartoe te ontspannen. Voor een genezingsproces is rust een belangrijke sleutel. Neem voor het maken van een omslag dan ook tijd. Ook na het afnemen van een omslag is het goed om na te rusten en nog een half uur te blijven liggen om het gezondheidseffect te ondersteunen. Dit geldt vooral voor warme omslagen.

Koud of warm

Een kompres of omslag kan koud of warm worden aangebracht, afhankelijk van de klachten. Een koel kompres/omslag wordt o.a. gebruikt bij ontstekingen, breuken, verstuikingen, kneuzing, stompe verwondingen, spierverrekking, zonnebrand, hoofdpijn of insectenbeten. Een warm kompres/omslag wordt vooral gebruikt bij pijn, spierpijn of verkoudheid.

Koude kompressen en wikkels

Koude kompressen en wikkels onttrekken warmte aan het lichaam, bewerken een vernauwing van de bloedvaten en zorgen daarmee voor vermindering van de doorbloeding. Op deze manier werken ze afzwellend, ontstekingsremmend, pijnstillend en koorstverlagend (bijv. een kuiten- of polsomslag). Koelte zorgt ervoor dat bij kneuzing of verstuiking het weefsel niet zo sterk aanzwelt waardoor ook de pijn minder is. Ook kan kou ontspannend werken.

Koelen kan met koud water, kwark uit de koelkast, een coolpack, fijngestampt ijs of bijvoorbeeld een zak erwtjes uit de diepvries. Spullen uit de diepvries leg je nooit direct op de huid omdat ze bevriezingsverschijnselen kunnen veroorzaken. Leg eerst een zakdoekje op de huid. Soms zijn spullen uit de diepvries te koud. Bijvoorbeeld bij brandwonden of bij koorts. Hiervoor worden koude of lauwwarme pakkingen gebruikt.

Houd  bij het aanbrengen van een koude omslagen goed in de gaten hoe iemand er op reageert. Een koude omslag wordt meestal na zo´n 15 min afgenomen, wanneer deze de lichaamstemperatuur bereikt heeft. Omslagen met verse producten zoals bijvoorbeeld koolbladeren kunnen echter ook langer blijven zitten.

Warme kompressen en wikkels

Een warme omslag kan verlichting brengen bij pijnlijke verspannen spieren, hals- en oorpijn, verkoudheid en griepachtige verschijnselen. Warme omslagen worden ook graag gebruikt bij langer bestaande of chronische klachten zoals reuma of artrose. 

Warme kompressen en wikkels voegen warmte toe aan het lichaam. Hierdoor gaan de bloedvaten verder open zodat het bloed beter kan stromen. Dit betekent dat de doorbloeding in het behandelde lichaamsdeel verhoogd wordt. Een betere doorbloeding betekent meer zuurstof, meer voedingsmiddelen en een snellere afvoer van afvalstoffen. Ook organen kunnen hiervan profiteren. Bij warmte openen de bloedvaten van het desbetreffende orgaan zich waardoor het beter kan functioneren. Warme kompressen werken bovendien op de spierspanning. Deze wordt door een betere doorbloeding van de spier lager waardoor de spier zich beter kan ontspannen. De warmte werkt niet alleen rustgevend maar ook pijnstillend en krampverminderend. Warme kompressen werken daarnaast ook uitleidend. Ze stimuleren de zweetproductie en bevorderen op die manier de uitscheiding van afbouwproducten van de stofwisseling waaronder urine en urinezuur. Daarom is het goed om na een warm kompres veel te drinken. Het liefste water of kruidenthees.

Warmte kun je toevoegen met behulp van een kruik, geplette warme aardappelen, pittenzakjes van kersen of druiven of zakjes met een andere vulling zoals koolzaad, lijnzaad, tarwe, spelt of hooibloemen. Zulke kussens helpen goed bij o.a. nekklachten, rugpijn, pijn aan de schouders, buikpijn, menstruatiepijn of spanningshoofdpijn. Door de warmte van de pittenzak kunnen je spieren beter ontspannen en wordt de pijn verlicht. Geplette warme aardappels worden graag bij hoesten, halspijn, bronchitis, en reuma en spierverspanning gebruikt. Je kunt ze op een stuk keukenrol, een zakdoek of een grotere lap stof pletten en er een pakketje van vouwen.

Warme omslagen worden meestal voor langere tijd aangelegd. Minstens een half uur of totdat de omslag  op lichaamstemperatuur is afgekoeld.

Een vochtige wikkel met warme aardappels werkt daarbij intensiever als een droge omslag met alleen een kruik of pittenzakje. Ook zorgen vochtige wikkels voor een betere opname van toegevoegde kruiden of etherische oliën. 

Toepassing

Voor het maken van een kompres en een omslag heb je slechts een paar materialen nodig zoals zakdoekjes, servetten of keukenpapier, vershoudfolie, handdoeken, wollen sjaals , sokken en kniekousen. Belangrijk is dat deze materialen niet uit synthetische stoffen zijn gemaakt maar uit wol, linnen of katoen. Om alles op zijn plek te houden kan gebruik worden gemaakt van een (rek)verband, krammetjes of veiligheidsnaalden.

Een omslag bestaat in de regel uit drie lagen:

• Het binnendoek waarop de heilzame werkstof komt te liggen (het kompres met een cataplasma of andere werkzame stoffen). Dit kan ook een doek zijn dat in een vloeistof wordt gedompeld en uitgedrukt.
• Het tussendoek. Dit kan een verband zijn om het kompres op zijn plek te houden of een zwachtel of een katoenen handdoek om de temperatuur op peil te houden
• Het buitendoek: bij warme omslagen komt nog een buitendoek om de warmte vast te houden. Hiervoor is een wollen sjaal zeer geschikt.

Tenslotte kun je er bij een koude omslag nog eventueel koelmiddelen zoals een coolpak opleggen. Bij warme omslagen zijn kersenpittenzakjes of een kruik ideaal. En daaroverheen nog een warme deken om heerlijk even weg te dromen.

Aanleggen

Wanneer je aan een kompres niet alleen warmte of kou wilt toevoegen maar ook nog extra heilzame middelen wilt toevoegen heb je verschillende manieren om deze aan te brengen.

1. Een binnendoek wordt ik een vloeistof gedompeld, licht uitgedrukt en op of om de betroffen plek gelegd of gewikkeld.
2. Op het binnendoek (een stuk stof, of een papieren zakdoekje of stuk keukenrol) wordt een werkzaam cataplasma gesmeerd. Het kompres wordt omgedraaid op de huid gelegd zodat het middel direct in contact met de huid is. Je hebt dan de huid- smeersel - binnendoek.
3. Bij sommige middelen die je aan het kompres wilt toevoegen is het handiger om van het binnendoek een pakketje te vouwen zoals bijvoorbeeld bij warme aardappelen of uien. Dit pakketje vormt dat het binnendoek en leg je in zijn geheel op de betroffen plek.

Nadat het kompres of het pakketje op de huid ligt, vind ik het prettig om hierover een stukje plastic huishoudfolie te leggen. Op deze manier dringen heilzame stoffen niet te veel in het tussendoek maar staan de werkstoffen de huid ter beschikking. Ook wordt het tussendoek dan niet zo nat en vies. Al naar gelang de plek op het lichaam wikkel je het verband of zet je het kompres vast met bijvoorbeeld een sok of een hoofdband. 

Bij een koud kompres hoef je niet per se een tussendoek of buitendoek te gebruiken en kun je direct op het kompres het koelmiddel leggen. Bij een warm kompres kun je er voor kiezen om de extra warmtebron (kruid of pittenzakje) op het tussendoek of op het buitenste doek te leggen. Zorg er wel voor dat je deze weer afdekt met een doek of deken zodat de warmte behouden blijft.  

De betroffen persoon legt zich het beste op bed of op een bank, evt. met een handdoek of andere beschermende laag eronder die voorkomt dat de ondergrond nat wordt bij vochtige omslagen. Nu kan het kompres of de omslag worden aangebracht. Let er goed op of de temperatuur aangenaam is. Voelt de persoon zich niet goed of voelt de omslag te koud of te heet dan wordt deze direct weer afgenomen.

Een koude omslag blijft ongeveer 15 zitten, wanneer het kompres op lichaamstemperatuur is verwarmd. daarna kun je deze vervangen door een nieuwe.  Een warme omslag blijft in het algemeen een half uur tot drie kwartier liggen of in ieder geval dan wanneer de betroffen persoon aangeeft dat de omslag koud is geworden. Dan wordt de omslag verwijderd en de huid schoon en droog gemaakt. Belangrijk is dat de persoon daarna warm blijft en inden mogelijk nog een half uurtje na-rust. Sommige omslagen kunnen ook langer, gedurende de nacht blijven zitten. Bijvoorbeeld koolbladeren bij gekneusde ribben.

Verwijder de omslag of het kompres voorzichtig. Soms kleven nog restanten aan de huid die je het beste met lauwwarm water verwijderd. Daarna kun je een crime of lotion op de behandelde huid smeren om de eventueel geïrriteerde huid te verzachten. 

Toegevoegde heilzame stoffen

Heilzame stoffen kunnen de werking van een kompres beïnvloeden. Er is een breed scala aan producten die je voor uiteenlopende gezondheidsklachten aan een omslag kunt toevoegen. Behalve verse kruiden, kruidenpappen of cataplasma's,  aftreksels van kruiden, zoals een thee, tinctuur of een maceraat kunnen ook zalven, specerijen of etherische oliën het genezingsproces bevorderen. Zelfs levensmiddelen als uien, kool, aardappelen, kwark, citroen of mosterd hebben een geneeskrachtige werking.

Niet iedereen verdraagt echter alles op de huid. Sommige mensen reageren allergisch of gevoelig op bepaalde stoffen zoals bijvoorbeeld etherische oliën, gember, citroen of producten die zijn gemaakt van samengesteld bloemige. Om uit te proberen of je een stof verdraagt kun je deze uittesten op de binnenkant van je onderarm. Ontstaan er huidirritaties zoals roodheid, zwelling of blaasjes dan is deze stof niet voor jou geschikt. 

Soorten omslagen

1. Vochtige omslag met thee of verdunde tinctuur

Bij deze methode maak je gebruik van een kruidenextract zoals een thee (infusie), een decoct of een tinctuur. Een tinctuur wordt niet puur op de huid gebruikt maar verdund met water. Bij een vochtige omslag ga je als volgt te werk:

• dompel een lap stof in de warme of koude vloeistof en druk je voorzichtig uit.
• leg of wikkel het doekje op of om het lichaamsdeel en doe er eventueel een stukje plastic huishoudfolie op of omheen.
• fixeer de doek met een verband, een zwachtel, afgesneden sokken of een handdoek.
• Voor een koud kompres leg je er koude gelkompressen (of andere koelmiddelen) uit de diepvries op. Voor een warm kompres pittenzakjes, een kruik of warme aardappelen. Je kunt deze ook met een verband, zwachtel of afgesneden sok fixeren.
• Tenslotte komt er nog een handdoek op of omheen om de warmte of kou vast te houden. Pas op dat het niet te heet is en er brandwonden ontstaan.

Voorbeelden

• Goudbloemtinctuur voor wondgenezing, oppervlakkige aderonstekingen, verzwikkingen, gewrichtsontsteking, blauwe plekken.

       Neem twee eetlepels arnikatinctuur en verdun deze met 100 ml water.

• Tinctuur van jeneverbes, spar, en rozemarijn zorgt voor een goede doorbloeding van de huid en het onderliggende weefsel bij spier- en sportblessures. Verdun twee eetlepels tinctuur met 100 ml water.
• Smeerworteltinctuur bij botbreuken en verzwikkingen. Verdun twee eetlepels tinctuur met 100 ml water.
• Duizendbladthee voor leverreiniging. Maak een sterke thee van 2 eetlepels gedroogd duizendblad met 1/2 liter gekookt water.

       Na 15 min. zeef je de thee en dompel je een theedoek in het water. Pas op voor je handen maar probeer het zo goed mogelijk uit te

       drukken. Leg het zo warm mogelijk over het gebied van de lever (rechts aan de bovenkant van de buik). Bedek het met een

       handdoek en sla er nog een wollen sjaal omheen zodat de warmte niet snel vervliegt. En mocht je deze in huis hebben dan leg je

       er ook nog eens een warme kruik op. Dekentje erover en minstens een half uur lekker rusten. Nadat je de omslag hebt weggehaald

       blijf je nog een half uur liggen en zorg je ervoor dat je goed warm blijft.

2. Cataplasma (kruidenpapje)

Je kunt een cataplasma van zowel verse als gedroogde kruiden of kruidenpoeder maken. Verse kruiden worden eerst gekneusd of even geblancheerd, gedroogde kruiden en kruidenpoeder worden overgoten met een klein beetje gekookt water. De bevochtigde kruiden kun je eventueel nog vermengen met leem (heilaarde van bijvoorbeeld Luvos) of fenegriekpoeder. Papjes van kruiden worden ook wel wondpappen genoemd.

• Leg een stukje huishoudfolie op een bord en leg hierop een katoenen doekje (bijvoorbeeld een oud zakdoekje) of een papieren zakdoekje of keukenpapier.
• De kruiden die je wilt gebruiken stamp je fijn in een vijzel waarna je er wat water aan toevoegt. Zorg ervoor dat het niet te dun wordt. Vervolgens smeer je dit papje op het katoenen doekje waarbij je ongeveer twee centimeter binnen de randen blijft.
• Pak het pakketje onder het plastic op en leg het met het papje naar beneden op de huid. Zet het vast met een zwachtel.
• Een andere mogelijkheid is de volgende methode: leg een doekje op een bord en smeer hier het kruidenpapje op. Zorg dat je 2 cm binnen de randen blijft.
• Dan neem je een stuk huishoudfolie waarmee je het papje bedekt en vouw je de randen van het doekje naar binnen. Leg je ene hand op het plastic folie en draai met je andere hand het bord om zodat het pakketje in je hand komt te liggen. Dit kun je nu op de huid leggen en vastzetten met pleisters of omwikkelen met een verband.
• Indien gewenst kun je er eerst nog een cool-pack of juist een warm pittenzakje of kruik opleggen. Dit kompres kan meerdere uren blijven zitten.

3. Oliemaceraat

• Doop een stukje stof in de olie en leg deze op de betroffen huid. Zet het doekje vast met pleisters of een verband.

Voorbeelden

• Oliemaceraat van Goudsbloem bij wonden
• Smalle weegbree maceraat bij insektensteken of huiduitslagen
• St. Janskruid oliemaceraat werkt  pijnstillend en ondersteunt de genezing. bij zonnebrand of andere brandwonden en kneuzingen.

4. Etherische olie

Etherische oliën worden graag ingezet bij psychische problemen zoals stress, spanningen, en slaapstoringen maar ook bij verkoudheid, reumatische klachten, pijn, huidproblemen en spierverspanningen.

Etherische olie gebruik je nooit puur op de huid. Je kunt een paar druppels toevoegen aan een vette olie zoals amandelolie, olijfolie of jojobaolie of honing. Neem 10 ml olie en verwarm deze op handwarme. Roer er 2- 3 druppels eth. gemberolie doorheen. Masseer de olie op de gevoelige plek. Neem een stuk keukenrol of een (zak)doekje en giet er de olie op. Leg het op de huid en dek het af met een plastic vershoudfolie. Wikkel er vervolgens een verband om en laat het 2-3 uur zitten. Voor een betere opname van de olie door de huid leg je er nog een verwarmd pittenzakje of warme kruik op. Voor meer informatie over het gebruik van etherische oliën kun je hier verder lezen. Nog een aantal tips:

• gebruik altijd 100% biologische eth. oliën
• maak voordat je een omslag maakt eerst een test op de binnenkant van de arm om te zien of je niet allergisch reageert
• voor baby`s zijn eth. oliën niet geschikt maar ook bij kleine kinderen, zwangere en oudere mensen is voorzichtigheid geboden en wordt een lagere concentratie aanbevolen. Neem hiervoor max. 8-10 dr. op 50 ml olie.
• voor mensen met allergieën of astma zijn eth. oliën niet geschikt

Voorbeelden

• Eth. olie van gember helpt bij spierpijn en reumatische klachten. Het zorgt voor een goede doorbloeding, is pijnstillend, ontspannend, warmed.
• Eth. lavendolie bij verspanningen, hoofdpijn, stress is een nekomslag fijn om aan te leggen.
• Eth. valeriaanolie bij angst, concentratieproblemen en stress helpt een polsomslag aan beide polsen.
• Eth. cajeputolie of eucalyptus citriodora (een milde eucalyptussoort i.t.t. eucalyptus globulus die voor kinderen onder de 6 jaar en mensen met spastische problemen met de luchtwegen niet geschikt is en zeer verdund moet worden gebruikt!). Helpt als borstomslag bij verkoudheid, bijholteontsteking ontstekingen van de luchtwegen of als lendewikkel bij blaasontsteking

5. Verse kruiden

Verse kruiden worden voor gebruik licht gekneusd en vervolgens direct op de huid aangebracht. Leg de kneusde kruiden op een doekje en leg dit doekje vervolgens omgekeerd op de huid. Zet het vast met een zwachtel. 

Voorbeelden

Smalle weegbree bij insectensteken en huidproblemen. 1-2 uur laten inwerken.

Toverhazelaar (Hamamelis) bij netelroos. Heeft een ontstekingsremmend effect, kalmeert de jeuk en vernauwt de bloedvaten.

6. Levensmiddelen

Een andere mogelijkheid is het gebruik van hele plantendelen. Voorbeelden hiervan zijn koolbladeren, uien, of smalle weegbree. Bij uien is het handig om ze eerst te halveren en ze vervolgens in dunne schijfjes te snijden. Hiervan kun je met een zakdoekje of keukenrol een klein pakketje maken. Voor gebruik kun je dit kompres over damp verwarmen.

Koolbladeren bij kneuzing van de ribben

Neem twee grote koolbladeren van witte kool, spitskool of savooiekool, neem de dikke middennerf weg en rol er met een deegrol stevig overheen. Leg de bladeren op de zere plek en wikkel er een verband omheen. De koolbladeren laat je de hele nacht om. Dit kun je vier nachten achterelkaar herhalen.

Koolbladeren kun je ook op ontstekingen, kneuzingen of andere pijnlijke plekken leggen.

Uien bij hals en oorpijn

Snijd de ui heel fijn en leg het op een zakdoekje. Vouw deze dicht en rol het doekje om de achterkant van het oor (of op de hals). Met een hoof(ver)band of muts (of een sjaal)  kun je het kompres op zijn plek houden. De omslag werkt antibacterieel en ontstekingsremmend. Eventueel kun je de omslag voor gebruik over damp nog verwarmen.

Uien bij beginnende blaasontsteking, verkoudheid, bijholteonsteking, hoofdpijn en griep: Maak twee kompressen van de fijngesneden ui en leg deze op de voeten. Trek er dikke wollen sokken over en houd deze met een kruik warm. 

Deze omslagen zijn geschikt voor kinderen vanaf 4 jaar. Bij sterke pijn kun je deze methode 3-4 keer per dag toepassen.

Aardappel bij hoesten, bronchitis en verkoudheid

Kook twee grote aardappelen tot ze gaar zijn. Neem er 1 uit de pan en druk deze fijn op een doek die groot genoeg is om dicht te vouwen zodat je een pakketje krijgt van zo`n 15 bij 15 cm. Laat het iets afkoelen en leg het pakketje direct op de borst maar pas dat het niet te heet is, vooral bij kleine kinderen. Leg er nog een handdoek en een deken overheen zodat het lekker warm blijft. Na 20 – 30 min. verwijder je alles weer en trek je je warm aan. Laat de aardappel niet te lang liggen want dan koel je juist weer uit.

Bij buikpijn en darmkrampen kan een warm aardappelkompres  ontspannend werken.

Citroen bij halspijn en heesheid

Voor een halsomslag neem je een stuk keukenrol waar je 4 dunne schijven bio-citroen op legt. Deze vouw je dicht tot een pakketje, Voordat je deze op de hals legt druk je het geheel aan zodat er sap uitloopt. Het kompres leg je op de hals, tussen oor en oor, en maak je vast met een verband. Let op: een citroen kan eventueel huidirritatie veroorzaken. Na een uur neem je de omslag weg en wrijf je de hals in met verwarmde olie en doe je een warme sjaal om. Een citroenomslag is geschikt voor kinderen vanaf 4 jaar en kun je twee keer per dag toepassen. Ze werkt antibacterieel en ontstekingsremmend.

Kwarkomslag bij ontstekingen (borstontsteking bij vrouwen, gewrichtsontstekingen, peesontstekingen) huidproblemen (zonnebrand, eczeem, acne, insectenbeten), keelpijn, acne, kneuzingen

Roer een klein beetje warme melk door de kwark en strijk deze ongeveer een centimeter dik op een zakdoekje of keukenrol. Vouw het pakketje niet dicht maar leg de kwark direct op de huid. Leg er een doek over en bind het vast met een verband. Laat het kompres 15-20 liggen en verwijder de kwarkresten met lauw-warm water.

Azijn omslag tegen jeuk en netelroos, zeer hoge koorts

Een goede remedie tegen jeuk is een omslag met verdunde azijn.

met een omslag om de kuiten of de pols kun je met een koude verdunde azijn-omslag zeer hoge koorts met 2 graad laten dalen.

Ook kun je hiermee zeer hoge koorts bij baby's en kleine kinderen voorzichtig mee proberen te laten dalen. Neem een bakje met lauwwarm water en voeg er een scheutje azijn aan toe. Dompel er een lap stof in, druk deze goed uit en leg het op de betroffen plek. Je kunt ook katoenen sokjes namen en deze in de verdunde azijn dompelen, iets uitdrukken en deze aantrekken. Doe er daarna nog een paar extra sokjes overheen.

Lijnzaad

Lijnzaad lost verspanningen en vermindert pijn.

Drie eetlepels gemalen lijnzaad met 300 -500 ml. water in een pannetje zachtjes verwarmen en laten kwellen tot er een taaie brei ontstaat. Hiervan kun je een kompres maken en deze direct op de huid leggen en 30 minuten laten inwerken.  

Mierikswortel

De mosterdolie bevordert de doorbloeding en werkt ontstekingsremmend. Het wordt graag ingezet bij bijholteontsteking,

Een warme Mierikswortelwikkel kan hierbij verlichting brengen. rasp de mierikswortel en leg deze op een zakdoek. maak er een pakketje van en verwarm deze boven stoom. Daarna kun je het pakketje op de bijholtes leggen en vastzetten met een hoofdband. Controleer na een paar minuten of de huid niet gaat irriteren.