Kruiden uit de tuin

De geneeskrachtige werking van keukenkruiden

Vele van ons gebruiken in de keuken verse of gedroogde kruiden zoals oregano, tijm of basilicum. Kruiden die je bij ons niet in het wild zult tegen komen maar die je wel kunt aanplanten in je tuin of in potten op het balkon. Het zijn echte smaakmakers. De meeste keukenkruiden kenmerken zich door een relatief hoog percentage etherische oliën. Deze vluchtige moleculen hebben naast dat ze een lekkere smaak geven ook een geneeskrachtige werking zodat ze binnen de aromatherapie voor en groot palet aan lichamelijke  klachten worden ingezet.

Veel kruiden die in het eten worden gebruikt zijn lid van de lipbloemenfamilie (Lamiaceae). Deze familie dankt haar naam aan de typische vorm van de kroonbladeren, die samengegroeid zijn tot een boven- en onderlip. Kruiden die bij deze familie horen zijn o.a.:  

Basilicum, Bonenkruid, Citroenmelisse, Hysop, Lavendel, Munt, Majoraan, Oregano, Pepermunt, Salie en Tijm. Een andere grote groep keukenkruiden behoort tot de familie van de schermbloemige (Apiaceae) zoals Dille, Lavas of Maggiekruid, Kervel, Koriander, Karwei of Kummel, Peterselie en Selderij. De bloemen kenmerken zich zoals de naam al zegt doordat ze een scherm vormen. De overige kruiden zijn verdeeld over andere families zoals de composieten-, laurier-, look- en ijzerhardfamilie.

Naast het feit dat de keukenkruiden graag aan gerechten worden toegevoegd is het ook interessant om eens te kijken welke geneeskrachtige kwaliteiten deze kruiden bezitten. In de komende maanden zet ik de belangrijkste kruiden uit de kruidentuin op een rijtje en laat ik zien voor welke lichamelijke klachten deze kruiden binnen de volksgeneeskunde worden en werden ingezet. Iedere keer komt er een kruid bij. De onderstaande kruiden worden op alfabetische volgorde aan je voorgesteld:

Alsem (Artemisia absinthium)

Alsem is een plant uit de familie van de samengesteldbloemige. De kleine licht gele bloemknopjes bevinden zich als een soort aar aan de stengel. Dit kruid is verwant aan de Bijvoet (Artemisia vulgaris), een andere geneeskrachtige plant die we in het wild vaak tegen komen. Beide planten zijn een geschenk van Artemis, de godin van de jacht, van het bos en beschermster van vrouwen en kinderen.

Alsem wordt ook wel Bittere Bijvoet genoemd. Deze naam verraad direct waar we haar geneeskrachtige werking moeten zoeken, namelijk bij de bitterstoffen waar de plant rijk aan is. Houd je van bitter dan is dit dé plant in je eigen kruidentuin. Maar pas op want je moet er niet teveel van gebruiken. 

De mooie zachte, grijs-groene blaadjes worden geoogst tijdens het bloeiseizoen. Alsem ondersteunt de gehele spijsvertering en wordt gebruikt bij klachten als verlies van eetlust, voor het eten om de spijsvertering op gang te brengen, bij een opgeblazen gevoel, misselijkheid, winderigheid of brandend maagzuur na het eten.

Alsem staat al eeuwenlang bekend als een sterk "Amarum aromaticum", d.w.z. een aromatisch bittermiddel met gezondheidsbevorderende eigenschappen. Aromaticum wil zeggen dat de plant naast de bitterstoffen ook etherische oliën bevat die bepalend zijn voor de smaak en de geneeskrachtige werking. De bittere smaak is met name afkomstig van absinthine, een sesquiterpeenlacton. Sesquiterpeenlactonen zijn niet vluchtige, bitter smakende organische verbindingen in planten die vaak een allergische of toxische reacties veroorzaken bij overdosering. Alsem bevat 0,2% tot 2% etherische oliën met als belangrijk bestanddeel Thujon dat in grote hoeveelheden een enigszins hallucinerend, neurotoxisch effect kan hebben. Thujon komt ook voor in andere planten als de Thuja (waarvan de naam is afgeleid), jeneverbes, oregano of salie. Daarnaast bevat het kruid flavonoïden, fenolzuren en tannines. Alsem wordt vooral ingezet vanwege haar positieve invloed op de spijsvertering. Ook staat Alsem bekend als anti-wormmiddel en gaat er een beschermende invloed vanuit op de lever.   

Bühring en Girsch (1.) vermelden de volgende werking:

• Eetlustopwekkend
• Maag en Galblaas: toniserend (sterkend, stimulerend, en functie verbeterend)
• Hart: toniserend   
• Zenuwstelsel: toniserend
• Groei en vermeerdering van bacteriën tegengaand
• Ontstekingsremmend
• Kramp verlichtend

Bitterstoffen stimuleren de afgifte van speeksel en maagsap. Amarum aromatica worden daarom graag ingezet bij maag-, darm- en galblaasklachten en verlies van eetlust. Net als bijvoet kan Alsem ook in de keuken worden gebruikt. Een kleine hoeveelheid in het eten is genoeg. Het maakt zwaar, vetrijk voedsel gemakkelijker te verteren.

Je kunt het kruid ook verwerken in een aperitief om voorafgaand aan de maaltijd de eetlust op te wekken, maar ook in een digestief voor na een maaltijd bij spijsverteringsproblemen. In een kruidenbitter mag Alsem niet ontbreken. Een bekend drankje waar de Alsem de hoofdrol speelt is Vermout. Vermouth is sterke, met kruiden gearomatiseerde wijn van 15%. De wijn verwarmt en heeft een stimulerend en verstevigend effect. Een ander drankje waardoor Alsem rond 1900 in opspraak kwam is Absint. Voor dit beruchte smaragdgroene, bittere, naar anijs smakende destillaat werd onder andere Alsem gebruikt. Het werd in de 19e eeuw door kunstenaars als Van Gogh overmatig genoten en aan het begin van de 20e eeuw verboden omdat het tot waanzin, epileptische aanvallen, hallucinaties en psychische storingen zou leiden. Hiervoor werd Alsem als boosdoener aangewezen. Tegenwoordig weten we dat de schadelijke effecten van Absint op de geestelijke gezondheid vooral veroorzaakt worden door het zeer hoge alcoholpercentages van 55% tot wel 70% en niet aan de Alsem. Langdurig en overmatig gebruik van alcohol kan zenuw- en hersenbeschadiging veroorzaken. Ook het koper dat men vroeger aan de Absint toevoegde om het drankje mooi groen te maken heeft mogelijk een bijdrage geleverd aan de giftige verschijnselen. Bovendien kon bij het destillatieproces het één en ander verkeerd gaan en naast alcohol ook methanol ontstaan dat veel giftiger is.

Wil je zelf een kruidenbitter met Alsem maken kijk dan voor een recept op de pagina "bereiding & toepassing" onder het kopje  "kruidenwijn, -bitter & -likeur". In plaats van een alcoholische drank kun je van Alsem ook een thee bereiden. Vanwege de intens bittere smaak is pure Alsem thee echter niet voor iedereen te drinken. Het toevoegen van pepermuntblad of anijs kan de bittere smaak enigszins verzachten.

Ook Hildegard von Bingen prees de Alsem als tonicum voor het gehele lichaam en verschreef haar als voorjaarskuur om arteriosclerose te voorkomen, ter verbetering van de gehele stofwisseling (jicht, diabetes), ter ondersteuning van de spijsverteringsorganen en het immuunsysteem en om de melancholie te verdrijven. Hier volgt haar recept:

• 40 ml vers geperste Alsemsap
• 1 liter witte wijn
• 150 gram honing

Snijd de verse Alsembladeren fijn en stamp ze in een vijzel verder aan. Daarna doe je alles in een doek en pers je de sap eruit (aldus dr. Hertzka en Strehlow; auteurs van de Große Hildegard-Apotheke). Met een sappers (slowjuicer) gaat het echter een stuk makkelijker als je die hebt. Daarna breng je de wijn met de honing kort aan de kook, roer je alles goed door en giet je de Alsemsap in de nog hete wijn. Je elixer is nu klaar. Hildegard raad je aan om hiervan iedere derde dag, van mei tot oktober, een borrelglaasje op nuchtere maag te drinken.

Contra-indicatie

Alsem is vanwege het aanwezige stofje Thujon, ongeschikt tijdens de zwangerschap en borstvoeding evenals voor kleine kinderen.

Thujon kan ongewenste bijwerkingen hebben en Alsem mag daarom niet langer dan 3-4 weken achtereen als kuur worden gebruikt.  Wil je toch graag een kopje bittere thee, wissel Alsem dan af met andere bittere kruiden als Paardenbloem, Duizendguldenkruid, Duizendblad, Kalmoes of Malrove.

Binnen de aromatherapie wordt etherische olie van Artemisia absinthium L. niet gebruikt. Deze kan neurotoxisch (giftig voor het zenuwstelsel) en abortief werken.

1. Praxis Heilpflanzenkunde. Ursel Bühring, Michaela Girsch. Haug, 2016
2. Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011

Basilicum  (Ocimum basilicum)

Wie houd er in de zomer niet van.... een salade van diep rode tomaten, zachte witte mozerella, frisse groene basilicumblaadjes een snufje zout en een heerlijke olijfolie. Basilicum is een kruid dat in je kruidentuin niet mag ontbreken. Hoewel niet alle Basilicum het even goed doen in de volle grond. Je hebt veel verschillende soorten Basilicum en de ene soort is wat meer geschikt voor buiten in de tuin dan de andere. In potten met luchtige aarde doet Basilicum het goed en je kunt deze ook makkelijk op plekken verplaatsen waar veel zon is want daar houdt ze van. De wat robustere soorten zoals Spice globe en Ararat kunnen beter tegen een plekje in de kruidentuin dan de "gewone" Basilicum Genovese. Voor diegene die dol zijn op Basilicum en verschillende soorten willen uitproberen zouden eens kunnen kijken op de website https://www.mooiemoestuin.nl/kruiden/basilicum/. Hier vind je allerlei informatie over het telen van dit verrukkelijke plantje.

Net als veel andere aromatische keukenkruiden, is Basilicum lid van de familie van de Lipbloemige (Lamiaceae). Het zijn vooral de etherische oliën die de smaak en de geneeskrachtige werking bepalen. De etherische olie van Ocimum basilicum bestaat voor een belangrijk deel uit Linalool (40- 55%), Estragol, Eugenol en Methylchavicol. Van Estragol en Eugenol wordt vermeld dat deze stoffen in hoge doseringen als kankerverwekkend gelden. Daarnaast zijn er nog veel andere inhoudsstoffen in de olie aanwezig zoals monoterpenen,  sesquiterpenen, monoterpenolen, esters, oxiden en Ketonen. Hoewel deze in kleinere hoeveelheden voorkomen zijn ze wel mede bepalend voor de specifieke werking van de olie. Naast de etherische olie vinden we in de blaadjes ook looistoffen, flavonoide, linolzuur, vitamine K, en mineralen waaronder ijzer, mangaan en koper. 

Binnen de volksgeneeskunde wordt Basilicum gebruikt als een middel tegen allerlei spijsverteringsklachten zoals maag- en darmkrampen, opgeblazen gevoel, misselijkheid en overgeven. Uiterlijk werd het kruid gebruikt bij insecten en schorpioenbeten en om insecten als muggen en vliegen op afstand te houden. Bij psychische klachten als  slaapstoringen, angsttoestanden en nervositeit kan Basilicum rustgevend werken. Basilicum is echter niet het eerste kruid waar aan gedacht wordt bij dergelijke klachten. Hiervoor staan andere kruiden als Citroenmelisse, lavendel, Valeriaan of Passiebloem in hoger aanzien.

Omdat het geneeskrachtige effect van Basilicum lager is dan dat van veel andere heilzame kruiden, heeft het door de tijd heen zijn farmaceutisch belang voor een groot deel verloren. Tegenwoordig worden preparaten gemaakt van Basilicumkruid nog wel gebruikt bij spijverteringsklachten als een opgeblazen gevoel en winderigheid. Ook zijn er extracten van de wortels van Basilicum te koop. Deze worden vooral ingezet in de haarverzorging vanwege het kalmerende effect op de hoofdhuid en om het haar te versterken. Ook wordt bij sommige producten aangeven dat het haaruitval tegen kan gaan.

Binnen de aromatherapie neemt Basilicum wel een rol van betekenis in. De etherische olie van Ocimum badsilicum L, Chemotyp Linalool, werkt volgens Zimmermann o.a. ontstekingsremmend, antiviraal, ontkrampend, pijnstillend, bloeddrukverlagend en zenuwstelsel regulerend. De etherische olie kan worden ingezet bij Gastritis, droog eczeem, Insectenbeten, Hoge bloeddruk, Angst, nerveusheid, slaapstoringen, stress gereguleerde symptomen, migraine en hoofdpijn en bij de hik. Ga echter niet zelf met etherische oliën experimenteren maar laat je goed informeren door een aromatherapeut.



1. Aromatherapie. Praxishandbuch für Pflege-, Kosmetik-, und Gesundheitsberufe. Shirley Price, Len Price. Huber, 2009
2. Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011
3. https://www.mooiemoestuin.nl/kruiden/basilicum/

Bonenkruid (Satureja montana)

Het Bergbonenkruid heeft wel iets weg van Tijm. Beide struikachtige plantjes behoren tot de familie van de lipbloemige en zijn ook in de winter groen. Qua uiterlijk en qua smaak lijken ze op elkaar. De blaadjes van het Bergbonenkruid zijn echter wat meer lancetvormig dan de wat rondere tijmblaadjes. De smaak is vooral afkomstig van de etherische olie die in beide kruiden in hoge mate aanwezig is. Deze bevat een aantal overeenkomstige bestanddelen zoals, bepaalde monoterpenen, sesquiterpenen, monoterpenolen en fenolen waaronder thymol en carvacrol. Bonenkruid bevat daarnaast o.a. ook kleine hoeveelheden bitterstoffen, vitamine C en looistoffen (4-8%)

De naam Satureja montana is mogelijk afkomstig uit het oostelijke Middellandse Zeegebied waar de naam wordt gebruikt om verschillende aromatische planten aan te duiden. Montana betekent "berg" en verwijst naar de plek waar het plantje graag groeit.

In het wild komt ze voor in het Middellandse Zeegebied en de Balkan op droge, rotsachtige hellingen en lichte, kalkrijke bodem. Het plantje kan goed tegen droogte en een mager gehalte aan voedingsstoffen. Als je het kruid in de tuin wilt planten, kies dan een warme en tegen de wind beschutte plek in de zon.

In de 9e eeuw na Christus brachten benedictijner monniken Bonenkruid uit het oostelijke Middellandse Zeegebied en uit het voormalige Perzië naar Europa en verbouwden het in kloostertuinen. Net als veel andere kruiden is het Bergbonenkruid op deze manier ook langzaam bekend geworden in de noordelijkere delen van Europa. Hildegard von Bingen maakte gebruik van de heilzame eigenschappen en zette het kruid in bij bij jicht, reuma en trillende handen. In de de Middeleeuwen werd het vooral als thee of bereid met honingwater ingezet bij spijsverteringsproblemen, verlies van eetlust, hoofdpijn en slaapproblemen. Het had ook de reputatie de seksuele aantrekkingskracht en de potentie te vergroten. Door het gewone volk werd het kruid als pepervervanger gebruikt en was het bekend onder de naam "peperkruid".

Net als veel andere keukenkruiden werkt Bonenkruid bevorderend op de spijsvertering en kan het helpen bij een opgeblazen gevoel, winderigheid en buikkrampen. In de volksgeneeskunde wordt het kruid, net als Tijm, ook gebruikt bij verkoudheid. Binnen de aromatherapie zijn de belangrijkste toepassingsgebieden voor de etherische olie van Bergbonenkruid:

• Candida albens
• Chronische infecties
• Bij beginnende verkoudheid
• Bronchitis, husten, tonsillitis
• Wormen
• Vermoeidheid, opgebrand zijn en depressie
• Lage bloeddruk
• Ter verbetering van het geheugen
• Bij impotentie

Vanwege het hoge gehalte aan carvacrol kan de etherische olie worden ingezet bij talrijke bacteriële infecties maar ook tegen virussen, schimmels (candida) en parasieten. Het hoge phenolgehalte (carvacrol) maakt dat de etherische olie niet geschikt is voor kleine kinderen en zwangere vrouwen, mensen met een hoge bloeddruk en mensen met epilepsie. Ga niet zelf met etherische oliën experimenteren maar laat je goed informeren door een aromatherapeut.

Het hydrolaat van Bergbonenkruid kun je gebruiken als mondwater om verkoudheid te voorkomen. Een andere toepassing van het hydrolaat is diarree. Inname ´s morgens van 1 theelepel innemen kan helpen bij diarree.

Zoals de naam al doet vermoeden wordt het Bonenkruid in de keuken graag toegevoegd aan bonen. Vooral bij sperziebonen en snijbonen past het heerlijk. Maar je kunt het ook goed in andere gerechten combineren zoals vleesgerechten, stoofschotels, kruidenazijn of Zuid-Europese gerechten. Hieronder twee receptjes voor de lunch waarin Bonenkruid is verwerkt. Serveer de kruidendip met een lekker broodje.

Bonenkruid-dip

• 125 g Crème fraîche of kwark
• 50 pompoenpitten, geroosterd
• 50 ml pompoenpitolie
• 2 sjalotten, fijn gesnipperd
• 1 teentje knoflook, geperst
• 1 bio citroen, sap en rasp van de schil
• 10 g vers bonenkruid
• 1 hand vol tuinkers
• 1 snufje zout
• 1 snufje peper uit de molen

Vuurbonen salade met feta en pompoenpitolie

• 1 blik gekookte vuurbonen
• 1 pakje feta, in blokjes
• 1 rode ui in dunne ringen
• bonenkruid
• pompoenpitolie
• appelazijn
• snufje zout

Hydrolate, sanfte Heilkräfte aus Pflanzenwasser. Ingrid Kleindienst-John. Freya, 2020

Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011

https://www.adeg.at/land-aufs-herz/kueche-genuss/kraeuter-und-gewuerze/heilende-kraft-der-pflanzen/bohnenkraut

Citroenmelisse (Melissa officinalis)

De naam "Melissa" komt uit het Grieks en betekent "honingbij". Haar heerlijke citroenachtige geur lokt wilde bijen en honingbijen aan die in haar lipbloemen een lekkere bron van voedsel vinden. "Officinalis" laat zien dat ze vroeger als medicijnplant in de apotheek verkrijgbaar was. Het is dan ook meer een medicijnplant dan een keukenkruid hoewel je Citroenmelisse natuurlijk ook in gerechten, limonades, een kruidenazijn of likeuren kunt verwerken.

Bij het drogen verliezen Melisseblaadjes veel van hun etherische olie waardoor de geneeskrachtige werking minder wordt. Daarom  heeft het de voorkeur om Citroenmelisse vers te gebruiken als je er een thee van wilt trekken. Er zijn bij normaal gebruik van Citroenmelisse geen bijwerkingen te verwachten.

Eventueel kunnen de blaadjes houdbaar gemaakt worden door ze in te vriezen. Leg de blaadjes los naast elkaar op een stuk karton of bord en zet ze voor een half uur in de vriezer. Daarna kun je de blaadjes in een doosje doen. Zo plakken ze niet aan elkaar. Ook kun je Citroenmelisse houdbaar maken en haar inhoudsstoffen medicinaal benutten door het bereiden van een tinctuur of een glyceriet. Voor het maken hiervan verwijs ik je graag naar de pagina "extractiemethoden" onder respectievelijk de kopjes "extraheren met alcohol" en "extraheren met glycerine". Ook kun je teruggrijpen op Melisse-preparaten uit de winkel zoals dragees of tabletten.

Citroenmelisse is een kruid dat het bij ons in de tuin goed doet. Staat ze op een goede plek dan vermeerderd ze zich zelf makkelijk via uitlopers. Ze houd van een zonnige tot half-zonnige plek maar niet van een te droge grond. De grond is het beste los, humus- en kalkrijk. Het beste oogst je de blaadjes als ze fris en groen zijn, direct voordat de bloei ergens in juni begint. Op dat moment is de concentratie etherische olie het hoogst. Deze olie geeft de geur en heerlijke smaak aan dit geliefde kruid.

De etherische olie van Melissa officinalis Chemotyp Citronellal bestaat voornamelijk uit zowel sesquiterpenen als monoterpeenaldehyden (citronellal, geranial, neral). Naast de etherische olie bevat Melisse ook fenolcarbonzuren (rozemarijnzuur, chlorogeenzuur, cafeïnezuur, p-coumarinezuur en ferulazuur) die een belangrijke bijdrage leveren aan haar medicinale waarde. Verder komen onder meer bitterstoffen, hars, slijmstoffen, glycosiden, saponinen en vitamine C voor. Rozemarijnzuur, een natuurlijke polyfenol-antioxidant die naast Melisse ook voorkomt in o.a. rozemarijn, salie, pepermunt is niet alleen een goede antioxidant, maar heeft ook antivirale, ontstekingsremmende, antibiotische en kankerbestrijdende eigenschappen.

Citroenmelisse is een traditioneel kruidengeneesmiddel dat gebruikt wordt om milde stresssymptomen te verbeteren. Het kan worden ingezet bij inslaapstoringen die bijvoorbeeld zijn verbonden met angst en hartkloppingen of nerveuze onrust. Citroenmelisse is een mild rustgevend middel dat graag wordt gebruikt bij kinderen die niet goed kunnen inslapen in combinatie met angsten en buikpijn. Ook bij oververmoeidheid, nerveuze prikkelbaarheid, nerveuze hartklachten en maag- en darmproblemen wordt Melisse van oudsher gebruikt. Melisse verminderd kramp- en winderigheid in het spijsverteringskanaal. Daarnaast kan aan Melisse worden gedacht als ontspanningsmiddel bij hoofdpijn en tijdens de menopauze. Binnen de aromatherapie wordt de etherische olie van Melisse aanbevolen bij Herpes vanwege de antivirale werking. Zo kun je zelf een lippenstift maken en daar enkele druppeltjes etherische Melisse-olie in verwerken.

Volgens Bäumler werd Melisse in de volksgeneeskunde bij zenuwlijden, migraine, hoofdpijn, hysterie, tand- en oorpijn ingezet. In de vorm van omslagen werd ze gebruikt bij reuma en neuralgie (zenuwpijn). Als huismiddel om weer op krachten te komen na een verkoudheid of andere infectieziektes stond bij veel mensen Melissegeest in het medicijnkastje. Wellicht vind je het leuk om het zelf eens uit te proberen. Hiervoor het recept:

Recepten Melissegeest l en ll

• 250 g verse melisseblaadjes
• 1 bio citroen: geraspte schil en het sap
• 5- 10 hele kruidnagels
• 1 kaneelstokje
• 1 vanille peul, binnenste merg
• 1 liter wodka of jenever

                of

• 250 g verse Melisse blaadjes
• 1 bio citroen: alleen de  geraspte schil
• 5- 10 hele kruidnagels
• 1 kaneelstokje
• 1 theelepel geraspte Engelwortel
• 1 liter wodka of jenever

Doe alle ingrediënten van recept l of recept ll in een fles. Schud alles goed door elkaar en laat het vervolgens 3 tot 4 weken trekken. Zeef daarna de kruiden eruit en klaar is je Melissegeest. Je kunt een scheut ervan aan je thee toevoegen of zo een klein borrelglaasje drinken. Gezoet met een lepel honing smaakt het nog lekkerder. Je kunt er ook meteen een likeur van maken.    

Hiervoor neem je 1,5 kg suiker en 1 liter water. Doe beide ingrediënten in een pan en breng het water onder roeren aan de kook. Als de suiker is opgelost laat je de siroop nog 5 minuten zachtjes doorkoken. Na het afkoelen kun je de siroop aan je Meslissegeest toevoegen. Laat je Melisselikeur nog een paar weken trekken. Hoe langer deze staat hoe lekkerder hij wordt.

Heilpflanzen praxis Heute. Porträts - Rezepturen - Anwendung. Siegfried Bäumler. Urban & Fischer, 2007.

Kräuter-Rezeptbuch. Hausmittel & Salben, Säfte & Marmeladen, Kräuterwein, Liköre, Essig & Öl. Siegrid Hirsch. Freya, 2012.

Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011

Citroenverbena (Verbena citrodora, Aloysia triphylla, Aloysia citrodora)



Citroenverbena dankt haar naam aan de frisse citroengeur. Ze behoort tot de Verbena familie en is dus direct verwant aan IJzerhard (Verbena officinalis). Sommige kennen haar wellicht onder de naam "geurig IJzerhard" andere als "Verveine". De thee van Citroenverbena wordt immers vaak verkocht onder de Franse naam "Verveine". Ook haar Latijnse naam is niet eenduidig. Zoals je hierboven kunt zien zijn er verschillende in omloop.

Citroenverbena komt oorspronkelijk uit Zuid-Amerika. Ze houdt van een warm klimaat en overleeft de koude winters in noord Europa buiten meestal niet. Je kunt het plantje in de winter daarom maar beter naar binnen halen. Op een donkere plaats verliest ze al zijn bladeren maar het volgende jaar loopt de plant weer uit wanneer je hem in het licht zet. Wil je ook in de winter kunnen blijven oogsten dan zet je de plant het beste op een lichte, warme plaats tussen 10 en 16 °C. Na de zomer is het goed om de plant terug te snoeien. De scheuten die je hierbij kunt verzamelen kun je niet alleen drogen maar ook gebruiken voor vermeerdering. Ze moeten daarvoor ongeveer 15 cm lang zijn en groeien het beste bij temperaturen tussen 18 en 25 °C.

De bladeren van Citroenverbena zijn langwerpig, ovaal. Als je goed kijkt, zie je er kleine puntjes op, zogenaamde olieklieren. Ze produceren een etherische olie dat verantwoordelijk is voor de intense geur die vrijkomt als je de bladeren tussen je vingers wrijft. Kort na het begin van de bloei tussen juni en juli bevat Citroenverbena de meeste hoeveelheid etherische olie. Pluk de blaadjes het beste ´s ochtends nadat de dauw weg is. Wil je ze drogen, spreid de blaadjes dan op een warme, donkere en luchtige plaats naast elkaar uit. Na ongeveer een week zijn ze droog. In het donker en luchtdicht verpakt, kunnen de blaadjes hun aroma voor langere tijd behouden.

De gedroogde bladeren geven hun smaak af wanneer ze worden verkruimeld en geven voedsel een citroenachtig aroma. Verse bladeren kun je niet alleen als thee gebruiken maar ook om iets extra´s mee te geven aan desserts, dips of andere gerechten.

In Zuid-Amerika wordt Citroenverbena van oudsher gebruikt als medicinale plant, vooral bij spijsverteringsproblemen, zenuwproblemen of psychische problemen. Bij ons heeft dit struikachtige plantje van oudsher binnen de volksgeneeskunde geen grote medicinale betekenis gehad. Het wordt beschreven als pijnstillend, krampstillend, ontstekingsremmend en spijsverteringsbevorderend. Citroenverbena heeft een licht kalmerend effect bij nervositeit en slapeloosheid.

Het kruid bevat onder andere flavonoïden en antioxidanten maar de grootste medicinale werking gaat uit van de etherische oliën. Een aanzienlijk percentage van deze olie bestaat uit aldehyden. Deze stofjes hebben een kalmerend effect op stress en beuren de stemming op. De Citroenverbena staat dan ook het meest bekend om zijn geneeskrachtige eigenschappen bij nervositeit en slapeloosheid. Het is een rustgevend kruid. Ook Eliane Zimmermann vermeld in haar boek "Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe"  dat van de etherische olie een sterk dempend en rustgevende effect uitgaat. Daarnaast werkt de olie ontstekingsremmend, stimulerend op de spijsverteringsorganen, concentratiebevorderend en weeën-bevorderend en kan worden ingezet bij:

• Angsten
• Vermoeidheid
• Slaapstoringen
• Nerveuze depressie
• Ontsteking van de dunne- en dikke darm, Morbus Crohn
• Diabetes
• Tachycardie, ontsteking van de hartkransaders
• Hoge bloeddruk
• Astma (preventief)
• Reuma
• Concentratiestoringen
• Bevalling opwekkend

Ook vermeld ze dat afhankelijk van de oorsprong en samenstelling, de olie mogelijk foto-sensibiliserend kan werken en geoxideerde olie huidirritatie kan veroorzaken. Sommige aromatherapeuten staan daarom afwijzend tegenover het gebruik van deze etherische olie. Tijdens de zwangerschap wordt etherische Citroenverbene-olie afgeraden. Ga nooit zelf met etherische oliën experimenteren maar laat je goed informeren door een aromatherapeut.

Omdat het plantje slechts zeer lage concentraties etherische olie bevat en deze daardoor vrij kostbaar is, tref je de olie niet vaak aan op de markt. Ook het hydrolaat dat middels destillatie wordt verkregen is bijzonder. Ze is vooral interessant voor de huid- en haarverzorging. Hoewel het hydrolaat van Citroenverbena slechts minimale sporen etherische olie bevat, is het een waardevol extract dat kan worden geïntegreerd in huid- of haarverzorgingsproducten. De aldehyden "neral" en "geranial", twee componenten van de etherische olie, bezitten naast hun karakteristieke citroengeur ook ontstekingsremmende en antioxiderende eigenschappen. Het hydrolaat ondersteunt daarmee de beschermende functie van de hoornlaag. Van het hydrolaat van Citroenverbena wordt vermeld dat het de huid kalmeert en roodheid vermindert.

Verveine is erg populair in Frankrijk. Wil je de rustgevende eigenschappen van Citroenverbena zelf eens uitproberen maak er dan een avondthee van. Je kunt de thee in de zomer ook koud drinken als verfrissende ice-thee. Hieronder twee receptjes. Het eerste is opwekkend, het tweede rustgevend.

Recept l:

• 1 liter gekookt water 
• 10 takjes verse Citroenverbena of 2 handjes gedroogde blaadjes
• 1 zakje groene (citroen) thee
• 2 bio-citroenen 
• 2 flinke eetlepels honing
• veel ijsklontjes

Doe de Citrioenverbena in een theepot en giet hierover het gekookte water. Hang er na een paar minuten een zakje groene thee bij in. Verwijder het theezakje na een minuut of tien. Rasp in de tussentijd de schil van de citroen er voorzichtig vanaf (het witte vruchtvlees neem je niet mee). Voeg de zeste (gerapste schil van de citroen) toe aan de thee. Roer het goed door en laat de thee nog een minuut of 10 trekken. Daarna zeef je de zeste eruit en voeg je de sap van de uitgeperste citroenen en de honing aan de thee toe. Roer alles goed door en giet daarna de thee in een mooie karaf. Zet hem in de koelkast en wanneer de thee helemaal koud is serveer je deze met veel ijsklontjes. Wil je echter gebruik maken van de rustgevende eigenschappen van de Verveine dan laat je de opwekkende groene thee achterwege of je maakt het volgende drankje:

Recept ll

• enkele takjes Citroenverbena
• 2 grapefruits
• 2 sinaasappels
• 2 limoenen
• ijsblokjes
• 1 liter gekookt water

Giet het gekookt water over de Citroenverbena en laat de thee ongeveer 7 minuten trekken. Haal de takjes eruit, laat de thee afkoelen en zet hem daarna in de koelkast. Wanneer de thee lekker koud is, voeg je het sap van 1 grapefruit, 1 sinaasappel en 1 limoen toe. De andere vruchten snijd je in dunne schijfjes. Doe de ijsblokjes en enkele schijfjes van het fruit in de glazen, giet er de thee over en geniet in rust van je ice-thee-momentje  :))

Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011

https://de.typology.com/magazin/welche-wirkstoffe-sind-im-zitronenverbene-hydrolat-enthalten

Dille (Anethum graveolens)

Dille, met haar zachte, fijn gevederde, blaadjes en heerlijke geur was al bij de Egyptenaren een geliefd keukenkruid. Oorspronkelijk komt deze plant uit het Midden-Oosten en India. In landen rond de middellandse zee vind je haar soms verwilderd langs de weg. Bij ons groeit ze alleen in de tuin. Hoewel het aanplanten van Dille niet altijd even goed lukt. Bij mij blijven de plantjes vaak klein en sprieterig. Wil je zelf Dille in je tuin gaan aanplanten kijk dan eens op de Website: www.mooiemoestuin.nl/kruiden. Hier vind je allerlei tips voor het beste plekje en de juiste verzorging. Ik ga het dit jaar ook weer opnieuw proberen. De grootste kans op succes lijkt een vochtige maar niet te natte, doorlatende grond op een zonnige tot half-zonnige plek.

De naam "Anethum graveolens" is samengesteld uit het Griekse woord "Anethum" waar ook de Anijs vanaf is geleid en "Graveolens" dat "sterk ruikend" of "verleidelijk ruikend" betekent. De betekenis van Anethum heb ik niet kunnen vinden maar wel die van het woord Dille.

Deze naam is afkomstig van het Oudnoorse woord "dylla", wat "kalmeren" of "sussen" betekent en heeft betrekking op de rustgevende eigenschappen van het kruid op de spijsvertering.

Ook wordt "Dolde" als mogelijke afkomst van het woord "Dille" genoemd. In het Duits betekent Doldenblütler "schermbloemige".  Aan haar mooie gele schermbloemen herken je direct dat Anethum graveolens tot deze familie behoort, net als o.a. Venkel, Peterselie, Selderij, Pastinaak, Wortel, Karwij, Anijs, Koriander en Lavas. Deze planten zet je van vanwege het risico op kruisbestuiving beter niet direct in de buurt van de Dille. Dille is eenjarig wat betekent dat je haar in het voorjaar zaait en de planten na de zaadvorming (zo rond augustus) afsterven. Je kunt de dillezaadjes verzamelen voor het volgende jaar maar de plant kan zich ook zelf uitzaaien. Door kruisbestuiving met andere schermbloemige kan de lekkere dillesmaak echter verdwijnen. Ook als je de blaadjes droogt verandert de smaak. Wil je Dille houdbaar maken voor culinair gebruik, kun je ze beter invriezen. Verwijder de dikke stengels, doe ze in een plastic zakje en druk de stengeltjes in bevroren toestand fijn. zo kun je ook in de winter genieten van je "verse" Dille.

Als geneeskrachtig kruid speelt Dille binnen de volksgeneeskunde geen hele grote rol. Wel bevat de plant etherische olie die enigszins kalmerend werken bij spijsverteringsproblemen als winderigheid of krampen. Gebruikt in een zitbad zou de plant kunnen helpen bij menstruatiekrampen. De etherische olie bevindt zich zowel in de groene blaadjes als in de rijpe zaden. De olie van de zaden is van een iets andere samenstelling en bevat meer Carvon. Carvon kan in hogere concentraties schadelijk zijn voor de gezondheid en allergische reacties veroorzaken. Eliane Zimmermann vermeld in haar boek dat de etherische olie van Dille een zeer zachte olie is mits deze is gedestilleerd uit de gehele plant en niet alleen uit de zaadjes. De olie kan worden ingezet bij bronchitis, darmkolieken, leverinsufficiëntie en de hik en heeft de volgende eigenschappen:

• bevordert slijmafscheiding in de longen
• ondersteunt de galvorming en -afgifte
• vermindert winderigheid
• bloedverdunnend
• urinedrijvend

Ga nooit zelf met etherische oliën experimenteren maar laat je goed informeren door een aromatherapeut.

Dille heeft een frisse, kruidige en eigen smaak en wordt graag gebruikt in de keuken. Het past heel goed in gerechten met vis, komkommer, verse roomkaas, in salades, sauzen en marinades. Je kunt van dille het blad maar ook de bloemen eten. Daarnaast worden de bloemschermen en zaden gebruikt in kruidenazijn, fermentaties en marinades. Bekend is het gebruik van Dille ook bij de inmaak van zoetzure augurken en komkommers. Ben je op zoek naar inspiratie voor een kruidenazijn, kijk dan eens op de pagina "bereiding & toepassing" onder het kopje "Kruidenazijn".

Ik wil jullie het recept voor mijn Griekse spinazie-rol niet onthouden:

• 1 flinke bos dille
• 1 pakje feta
• 500 gr verse spinazie (of een deel wilde kruiden als Brandnetel, Smalle Weegbree, Duizendblad, etc.)
• 1 grote ui
• olijfolie
• gesmolten boter
• filodeeg (altenatief gewoon bladerdeeg)

Snipper een ui fijn en bak deze in olijfolie goudbruin. Heb je wilde kruiden verzameld, was deze dan en snijd ze fijn in stukjes van ongeveer 1 cm. Voeg ze toe aan je ui en bak de kruiden tot ze zacht zijn. Eventueel voeg je er iets water aan toe zodat de kruiden niet aanbakken. Was de spinazie en doe deze in een pan met een klein laagje water. Kook de spinazie tot de blaadjes helemaal zijn ingevallen en giet het water weg. Rasp de feta en snijd de Dille fijn. Druk de spinazie uit zodat het meeste vocht weg is. Heb je wat grovere spinazie kun je de blaadjes eerst nog iets fijner snijden, bij babyspinazie is dit niet nodig. Roer alle ingrediënten (m.u.v. het filodeeg) goed door elkaar tot een smeuïg geheel.

Leg 1 vel filodeeg op een theedoek en smeer het aan de bovenzijde in met gesmolten boter. Het volgende vel Filodeeg leg je hier bovenop. Leg de helft van de spinaziemassa op het onderste deel van het filodeeg en blijf daarbij 2-3 cm uit de rand. Je klapt de zijranden en de onderste rand naar binnen. Vervolgens maak je er zo goed als het gaat een dikke rol van. Rol hiervoor de theedoek naar boven of klap het bovenste deel van het filodeeg over het onderste deel. Ditzelfde doe je nog een keer. Leg de twee rollen op een ingevet of met bakpapier uitgelegd bakblik en smeer de bovenkant van het deeg in met gesmolten boter. Zet het bakblik vervolgens in een op 180 graden voorverwarmde oven. Je spinazie-rollen zijn klaar wanneer het filodeeg bruin-knapperig is. Ik vond op internet nog een filmpje over het gebruik van filodeeg: https://www.ah.nl/allerhande/video/R-V1324716/filodeeg-gebruiken.

Bon Appetit!

Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011

Dragon of Estragon (Artemisia dracunculus)

Dit is een kruid waar ik tot nu toe weinig affiniteit mee heb omdat ik het vrijwel nooit in de keuken gebruik. Maar afgelopen week heb ik een plantje gekocht en een oud recept van een heerlijke vissaus opgezocht waarin Dragon verwerkt is. Deze saus smaakt zeer exquisit bij witte vis en staat verderop beschreven. Nu hopen dat mijn Estragon het goed gaat doen in mijn tuin zodat ik haar vaker kan gebruiken. Dit keukenkruid is sowieso een beetje in vergetelheid geraakt. Het werd vroeger vaker gebruikt bij het inmaken van groente als augurken en bij de productie van kruidenazijn. Tegenwoordig kom je het nog zelden tegen in recepten.

De plant is vernoemd naar de Griekse godin Artemis, de godin van de jacht, van het bos en beschermster van vrouwen en kinderen. De namen Dragon en ook Estragon zijn afgeleid van haar Latijnse naam Dracunculus wat "kleine draak" betekent. Estragon is net als andere Artemisia soorten zoals Alsem en Bijvoet familie van de Composieten, de samengesteld bloemige. Wanneer je de bloeiwijze bekijkt zie je ook direct dat deze drie planten familie van elkaar zijn. De bloeiende stengels zijn wijdvertakt, enigszins pluimvormig en bevatten vele kleine, onopvallende bloemknopjes. De blaadjes van Estragon zijn in tegenstelling tot de gevederde blaadjes van de Alsem en de Bijvoet lancetvormig. Ook smaakt Estragon niet zo bitter zoals de andere twee.   

Dragon is vooral een kruid dat in de keuken als smaakmaker wordt gebruikt. Ze is geen groot geneeskrachtig kruid maar binnen de volksgeneeskunde werd ze vroeger wel ingezet bij spijsverteringsklachten zoals winderigheid, om de galproductie te stimuleren, bij gebrek aan eetlust en maagzwakte en als diureticum bij waterzucht en niertraagheid. Ook werd Dragonolie gebruikt bij reuma en om spierkrampen te verlichten. Wetenschappelijk bewezen zijn deze eigenschappen echter niet. Dragon bezit kleine hoeveelheden bitterstoffen, tanninen, flavonoïden met antioxiderende (celbeschermende) eigenschappen, kleine hoeveelheden vitaminen en mineralen, waaronder vitamine A, vitamine C en sommige B-vitamines, evenals de mineralen calcium en kalium.

Er bestaan twee hoofdtypen:

• Franse dragon (Artemisia dracunculus var. sativa)
• Russische dragon (Artemisia dracunculus var. inodora)

De Franse variëteit wordt voornamelijk gebruikt als specerij in de keuken vanwege zijn intense aroma. De plant bevat tot drie procent etherische olie, waarvan Estragol (60-87%) het grootste aandeel uitmaakt. Estragol wordt echter als kankerverwekkend aangemerkt waardoor de etherische olie binnen de aromatherapie niet overal even graag wordt ingezet. Bij normaal gebruik in de keuken hoeven we hier niet bang voor te zijn want we eten Dragon niet in zulke grote hoeveelheden dat hiervan een schadelijke werking voor de gezondheid te verwachten is. Russische dragon is robuuster, minder aromatisch maar vanwege de beter verdraagbare etherische olie (tot 17% Estragol) geschikter als medicinale plant.

Het is met name de etherische olie die de heilzame waarde van Estragon bepalen. Zimmermann geeft een opsomming van de belangrijkste eigenschappen van de etherische olie: 

• sterk spasmolytisch (kramp verminderend, spierontspannend)
• sterk antiviraal (tegen virussen werkzaam)
• antiallergisch
• emmenagog (menstruatie bevorderend)
• karminatief (tegen winderigheid)

Binnen de aromatherapie wordt ze gebruikt bij spasmofilie (ongecontroleerd spierkrampen en spasmen), spastische kolitis (een stoornis in de beweeglijkheid en de gevoeligheid van de dunne en dikke darm gekenmerkt door buikpijn, krampen, opgeblazen gevoel, winderigheid en stoelgang-problemen), de hik en PMS (premenstrueel syndroom). Ingrid Kleindienst-John schrijft dat de olie ook werkzaam is bij hooikoorts en reuma. Ga nooit zelf met etherische oliën experimenteren maar laat je goed informeren door een aromatherapeut.

Daar waar etherische olie wordt geproduceerd ontstaan ook hydrolaten. Zo ook bij het destilleren van Estragon. In de vorm van kompressen werkt het verzachtend op de gestresste huid en ontstekingsremmend. Het Estragon-hydrolaat heeft een positieve invloed  op de spijsvertering, het gaat krampen en winderigheid tegen. Je kunt het verdunt in een dressing over de salade of bij de bereiding van mosterd gebruiken. Volgens Eliane Zimmermann kun je als je last hebt van de hik een theelepel van het hydrolaat in je mond laten inwerken en na een tijdje doorslikken.

Het gebruik van een hydrolaat in de keuken is vrij onbekend. meestal gebruiken we verse of gedroogde kruiden. Verse of gedroogde Estragon of Dragon wordt graag als smaakmaker aan speciale gerechten toegevoegd. Vooral in soepen of sausen bij kip- of visgerechten. Ook past het goed in een kruidenazijn. In Oostenrijk is de Estragon-mosterd zeer geliefd. Hij wordt gemaakt uit mosterzaad en Estragon-azijn.

Ik kwam op internet een sausje tegen voor bij de kipfilet dat me erg lekker lijkt. De ingrediënten die hier gebruikt worden zijn :

• 1 klontje boter om in te bakken
• 0,5 kleine ui, in dunne halve ringen gesneden
• 1 takje verse dragon, de blaadje van takje gerist (of 1 tl gedroogde dragon)
• 50 ml water
• 75 ml slagroom, ongeslagen
• 1 el Pernod
• 0,5 – 1 el Dijon mosterd
• peper, zout en paprikapoeder naar smaak

Het recept hiervoor vind je op: https://basketdelights.nl/2014/09/29/1944/ 

Ik maak zelf af en toe een saus die goed past bij witte vis. Deze klinkt een beetje ingewikkeld omdat je hem au-bain-marie klaar maakt, maar de heerlijke smaak maakt het de moeite waard. De ingrediënten zijn de volgende:

• 1 dl witte wijn
• 1 dl visbouillon
• 150 gram boter
• 3 eierdooiers
• 1/2 eetlepel citroensap
• 1/8 liter slagroom
• 1-2 eetlepels fijn gehakte dragon
• snufje peper en zout

Smelt de boter in een pannetje. Mix de drie eierdooiers au-bain-marie luchtig door en voeg er daarna beetje bij beetje de boter aan toe en blijf het ondertussen goed mixen tot het licht gebonden is. Houd deze saus au-bain-marie warm. Klop de slagroom half stijf en roer het samen met de citroensap, wat peper en zout door de saus. Roer er tenslotte een eetlepel fijn gesneden dragon door.  Serveer de saus bij witte vis.

Hydrolate, sanfte Heilkräfte aus Pflanzenwasser. Ingrid Kleindienst-John. Freya, 2020

Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011

Hydrolate. Pflanzenwasser, die vergessene Dimension der Aromatherapie und Aromapflege. Eliane Zimmerman. Thomas Grasl, 2018

Hysop (Hyssopus officinalis)

Hysop is ook een beetje een vergeten kindje in de wereld van de keukenkruiden. Al zou je haar niet veel gebruiken in de keuken dan nog staat ze met haar paarse bloemen prachtig in je kruidentuin. Hysop groeit net als andere mediterrane kruiden het liefst op een zonnig plekje op kalkhoudende, goed doorlatende grond. De Hysop is een struikachtig kruid. Om te voorkomen dat de plant kaal wordt en om zijn compacte groei te behouden, is regelmatig terug snoeien noodzakelijk. De beste tijd hiervoor is de lente. Ook na de bloei (augustus-september) snoei je de plant een stukje terug.

Als je bloemen van de Hysop bekijkt, zie je dat ze familie moet zijn van de lipbloemige (Lamiaceae), net als veel andere aromatische keukenkruiden. Hysop trekt veel insecten aan die afkomen op haar heerlijke geur. De etherische oliën die in het kruid voorkomen geuren niet alleen lekker, ze zorgen ook voor een lekkere smaak en hebben een positieve invloed op de spijsvertering. Vroeger werd de plant ook gebruikt als natuurlijk medicijn bij verkoudheid en hoesten. Ze was een echte medicinale plant wat we kunnen afleiden uit haar tweede Latijnse naam "Officinalis".  Alle planten die je vroeger in de werkplaats van de Apotheker kon halen, de "Officina", kregen de naam "Officinalis" mee.  De naam Hysop komt uit het Hebreeuws en betekent zoveel als "Heilig kruid". Het werd gebruikt bij rituele reinigingen en ook in de bijbel genoemd (psalm 51 vers 7): "Ontzondig mij met hysop, en ik zal rein zijn; was mij, en ik zal witter zijn dan sneeuw."

Ook de hysop bevat etherische olie en de belangrijkste geneeskrachtige werking gaat uit van de verschillende componenten hiervan. Daarnaast wordt de heilzame werking mede bepaald door de aanwezige flavonoïden, rozemarijnzuur, bitterstoffen en Terpenen. Hysop wordt van oudsher net als Salie gebruikt om te gorgelen bij heesheid, maar ook bij keel- en tandvleesontsteking, om mee te wassen en ook inwendig bij overmatig zweten. Ook bij spijsverteringsproblemen die gepaard gaan met krampen, een vol gevoel of winderigheid werd Hysop toegepast. Het zijn echter vooral de slijmoplossende eigenschappen die verlichting kunnen brengen bij bronchitis en ontsteking van de luchtwegen waarom Hysop zo populair was. Tegenwoordig is de Hysop een beetje op de achtergrond gedrongen door andere medicijnplanten.

Binnen de aromatherapie heeft ze echter een zeer goede reputatie op het gebied van luchtwegklachten als bronchitis en verkoudheid met vastzittend slijm. Wel moet er zorgvuldig met de olie worden omgesprongen. De etherische olie van Hysoppus officinalis bevat als hoofdbestanddelen namelijk de neurotoxische stoffen Pinocamfon en isopinocamfon die spasticiteit, krampen en epileptische aanvallen kunnen veroorzaken, bij overmatig of langdurig gebruik. Shirley en Len Price vermelden in hun boek over de Hyssopus officinalis dat deze naast uiteenlopende luchtwegproblemen ook ingezet kan worden bij parasieten, herpes, gebrek aan eetlust, een trage spijsvertering, zwakke en onregelmatige menstruatie en algehele vermoeidheid. Eliane Zimmermann vermeld in haar boek niet de Hyssopus officinalis maar de Hyssopus decumbens, de kruipende Hysop. Deze bevat de genoemde neurotoxische Monoterpeenketonen in veel mindere mate en is daardoor veiliger in gebruik. Deze etherische olie wordt ook met name gebruikt bij luchtwegproblemen als: bronchitis, sinusitis, (niet allergische) astma en verkoudheid. De etherische olie werkt antiviraal, verlicht ophoesten van slijm, is ontstekingsremmend en anti-astmatisch. Shirley en Len Price vermelden dat de "decumbens" een bredere en sterkere anti-microbiële werking heeft als de "officinalis".

Voor het gebruik van etherische Hysop olie wordt het volgende vermeld:

- niet te lang of te hoog gedoseerd gebruiken

- niet gebruiken tijdens zwangerschap en borstvoeding

- niet gebruiken bij epilepsie

- niet gebruiken bij kinderen

- te vermijden bij hoge bloeddruk

Ga nooit zelf met etherische oliën experimenteren maar laat je goed informeren door een aromatherapeut.

Het hydrolaat van Hysop kun je gebruiken als mondspoeling bij verkoudheid. Ook kun je hydrolaat inhaleren bij verkoudheidsklachten (hoesten, verslijming, bijholtes, verstopte en lopende neus). Voor een inhalatie voeg je 2 eetlepels hysop-hydrolaat toe aan een kom met 1 liter gekookt water. De warm damp die er vanaf komt inhaleer je. Daarnaast is het hydrolaat ideaal als tonic voor je gezichtshuid. Ze werkt licht samentrekkend, verfrissend en reinigend. Een geheel ander recept waarin Hysop-hydrolaat wordt gebruikt is het onderstaande tonicum voor de hersenen en de bloedsomloop dat Eliane Zimmermann vermeld in haar boek "Hydrolate - Pflanzenwässer" :

• Rozemarijnhydrolaat
• Hysophydrolaat

Vermeng een zelfde hoeveelheid van beide hydrolaten met elkaar. Drink hiervan 1 theelepel opgelost in een glas water.

Bij verkoudheid met vastzittend slijm kun je aan Hysopthee denken. Het gebruik van Hysop-thee over een langere periode wordt echter niet aanbevolen. In thee-melanges die je over langere tijd gebruikt is de toevoeging van maximaal 5% Hysopkruid toegestaan.

1. Aromatherapie. Praxishandbuch für Pflege-, Kosmetik-, und Gesundheitsberufe. Shirley Price, Len Price. Huber, 2009
2. Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011
3. Hydrolate, sanfte Heilkräfte aus Pflanzenwasser. Ingrid Kleindienst-John. Freya, 2020
4. Hydrolate - Pflanzenwässer, die vergessene Dimension der Aromatherapie und Aromapflege. Eliane Zimmerman. Thomas Grasl, 2018

Laurier (Laurus nobilis)

De Laurier is bij ons vooral bekend als keukenkruid maar ze bevat ook heilzame eigenschappen en was in de oudheid een plant met een grote symbolische betekenis. Laurus betekent "de man uit Lorentum"  en nobilis betekent "edel, hoog aangezien, bekend, beroemd". In de oude Griekse en Romeinse culturen werd de Laurier beschouwd als een attribuut van de overwinnaar en een geluksbrenger. Helden van oorlogen en winnaars van sportevenementen werden gehuldigd met een krans van laurierbladeren op hun hoofd en Romeinse keizers droegen hem als teken van macht. Deze "lauwerkrans" stond symbool voor glorie,  verheerlijking en erkenning.

De Laurier was ook een magisch kruid en werd verrookt voor zuivering en bescherming. Vermeld wordt dat de priesteressen van Delphi Laurier gebruikten om visioenen op te wekken. Ook nu nog worden laurierblaadjes ritueel gebruikt in spirituele praktijken. De laurier wordt gezien als een krachtig symbool van bescherming, zuivering en manifestatie. Wil je zelf Laurier verroken maak dan gebruik van de gedroogde blaadjes.

In de keuken is Laurier een veel gebruikt specerij dat toegevoegd aan zeer uiteenlopende gerechten. Of het nou in stoofschotels, gehaktsaus, soep, rode kool of een kruidenazijn is, laurierblaadjes zijn heerlijke smaakmakers.

Van laurierblaadjes kun je ook thee zetten. Bäumler vermeld dat er mogelijk een beschermende werking vanuit gaat bij een maagzweer en het een bloedsuikerzenkende werking heeft. In de volksgeneeskunde werd een thee uit laurier ingezet bij spijsverteringsklachten, om slijm makkelijker op te hoesten, als urinedrijvend middel, als stimulans bij een zwakke menstrustie en als zweetbevorderend middel. 

Je zou het zo op het eerste gezicht wellicht niet denken als je de leerharde blaadjes van de Laurier in je hand hebt maar ook Laurier bevat net als de meeste andere keukenkruiden etherische olie. Deze bestaat voor het grootste deel uit cineol en daarnaast uit monoterpenen en monoterpenolen. De geur van de pure etherische olie is kruidig en warm en heeft een stemmingsverhogend en verwarmend effect. Bij verkoudheid profiteer je van de antibacteriële, antivirale en ontstekingsremmende werking. De etherische olie is ook zeer nuttig bij reumatische klachten, gewrichtspijn en spierpijn. Zimmermann geeft aan dat de olie een stimulerende werking heeft op het lymfatische en veneuze stelsel en geeft een opsomming van de  belangrijkste inzetgebieden:

• uiteenlopende klachten van het bewegingsapparaat en spierpijn
• alergische huidziektes
• alergische ziekstes van de ademwegen
• zwakke weerstand
• aderontsteking

Ga echter nooit zelf met etherische oliën experimenteren maar laat je goed informeren door een aromatherapeut.

Bij de destillatie van laurier ontstaat naast de etherische olie als "neven"product een hydrolaat. Het hydrolaat werkt antibacterieel, anti-infectieus, pijnverlichtend en ontsmettend. Het stimuleert het lymfesysteem, werkt toniserend op het bindweefsel, doorbloeding bevorderend, kramp verlichtend en positief op het immuunsysteem. Ook kan het worden ingezet bij: roos en vet haar, bij vette en onreine huid, als aftershave, bij opgezette lymfeklieren, in de vorm van verwarmde kompressen bij lichamelijke gespannen spieren en ter inhalatie.

Een ander product dat minder bekend is, is de laurierolie die uit de bessen wordt gewonnen. Deze vette olie wordt volgens Bäumler ingezet bij reumatische ziektes vanwege de doorbloedingsbevorderende werking. 

Heb je Laurier in je tuin en vind je het leuk om hiervan zelf een product te maken dan vind je hier nog een heerlijk recept voor een verwarmende laurierzalf. De laurierzalf is een weldaad bij gespannen spieren en kan worden gebruikt om vermoeide gewrichten te verzorgen. Het kan ook worden gebruikt als een lichte hoestbalsem.

Allereerst maak je een olie-extract. Hiervoor heb je nodig:

• 100 ml olijfolie
• Handvol gedroogde laurierblaadjes
• Alcohol om te desinfecteren

Desinfecteer je werkplek en alle arbeidsmiddelen goed met alcohol (70%). Hak vervolgens de laurierblaadjes fijn en wrijf ze in een vijzel nog fijner, zo goed als het gaat. Giet er een beetje olijfolie bij en vijzel verder. Giet het mengsel vervolgens in een vuurvast bekerglas, doe er de rest van de olie bij en verwarm alles au-bai-marie tot ongeveer 70 graden. Laat de olie vervolgens ongeveer een uur verder trekken bij deze temperatuur. Pas op dat het niet te heet wordt anders frituur je je Laurier. Giet de olie daarna door een zeef, koffiefilter of zakdoekje. Je olie is nu klaar. Nu maken we de zalf. Hiervoor is nodig:

• 50 ml laurierolie
• 5 g bijenwas
• 5 druppels etherische olie van Laurier (optioneel)*
• 5 druppels etherische olie van Rozemarijn (optioneel)*
• Alcohol om te desinfecteren

Desinfecteer weer eerst al je arbeidsmiddelen. Doe de laurierolie en de bijenwas in een vuurvast glas en verwarm het au-bain-marie in een waterbad. Zodra de bijenwas is gesmolten roer je alles goed door en laat je de zalf afkoelen. Wanneer de zalf handwarm is voeg je er eventueel nog een paar druppeltjes etherische olie aan toe om het effect te versterken.

• Heilpflanzen praxis Heute. Porträts - Rezepturen - Anwendung. Siegfried Bäumler. Urban & Fischer, 2007.
• Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011
  
• Aromatherapie. Praxishandbuch für Pflege-, Kosmetik-, und Gesundheitsberufe. Shirley Price, Len Price. Huber, 2009
• Hydrolate, sanfte Heilkräfte aus Pflanzenwasser. Ingrid Kleindienst-John. Freya, 2020
• Hydrolate - Pflanzenwässer, die vergessene Dimension der Aromatherapie und Aromapflege. Eliane Zimmerman. Thomas Grasl, 2018
  

Lavas of Maggiekruid (Levisticum officinale)

Net als veel andere keukenkruiden komt Lavas oorspronkelijk uit het nabije Midden-Oosten en is van daaruit via het Middellandse Zeegebied naar de rest van Europa gereisd. Het kruid dankt zijn sterke verspreiding in Europa mede aan Karel de Grote. Als Frankische koning trok Karel de Grote met zijn gehele hofhouding, voortdurend van palts naar palts (koninklijke verblijfplaats). Zijn aanwezigheid op zoveel mogelijk plekken in zijn rijk was belangrijk om zijn macht zeker te stellen. Hiervoor moesten zijn verblijfplaatsen als paltsen, kloosters en landgoederen goed uitgerust zijn om het hof en het leger voor korte of langere tijd te kunnen verzorgen. Aan het begin van de negende eeuw vaardigde hij daarom een landgoedverordening uit: het Capitulare de Villis. Deze verordening bevatte o.a. richtlijnen voor de teelt van planten die in de keizerlijke tuinen aangebouwd moesten worden. Hieronder vielen ook geneeskrachtige kruiden ter behoud van de gezondheid of ter genezing van ziektes en kwalen. Vind je het leuk om te lezen welke kruiden dit waren, dan vind je op deze site een overzicht hiervan:  https://www.biozac.de/biozac/capvil/karl_f.htm

Kloosters waren vroeger de plek waar geneeskunde werd bestudeerd en verder ontwikkeld. De monniken waren één van de weinigen die in staat waren om oude geschriften te lezen en oude en nieuwe kennis op het gebied van de geneeskunde vast te leggen. In de kloosters werden kruidentuinen aangelegd en zieke mensen behandeld. Ook Lavas vinden we terug in de oude kloostertuinen.

Tegenwoordig is ze wellicht wat minder populair geworden maar ook bij ons doet dit kruid het goed in de groente- of kruidentuin. Ze groeit het beste op een vochtige en voedselrijke grond en kan wel 2 meter hoog worden. Lavas is een meerjarige, intens ruikende, vaste plant en wordt gekenmerkt door een kruidige, selderij-achtige geur. Aan de gele schermvormige bloemen herken je dat deze plant familie is van de schermbloemige (Apiaceae of Umbelliferae). In de keuken worden de bladeren vooral gebruikt als smaakmaker in soepen en salades.

Behalve haar smaak werd ze vroeger ook hooggeschat vanwege haar geneeskrachtige werking. Dat zien we aan haar Latijnse soortnaam "officinalis". Deze geeft aan dat het om een oude geneeskrachtige plant gaat, die in de apotheek voorhanden was. De Latijnse naam "Levisticum" lijkt afkomstig te zijn van de vroegere benaming voor de streek Ligurië (lat. 'ligusticus' = Ligurisch).

Lavas werd in de oudheid al met name gewaardeerd om haar diuretische en spijsverteringsbevorderende werking en tot op de dag van vandaag binnen de volksgeneeskunde toegepast bij ontsteking van de urinewegen.

Ook de HMPC (Europees Committee on Herbal Medicinal Products dat op wetenschappelijke basis monografieën voor geneeskrachtige kruiden opstelt) heeft Lavas geclassificeerd als een traditioneel kruidengeneesmiddel dat wordt gebruikt om de hoeveelheid urine te verhogen om zo de urinewegen te spoelen en als adjuvans bij lichte plasklachten. Bij aandoeningen van de urinewegen, zoals ontsteking van de blaas of urineleiders, of om klachten te voorkomen, is het belangrijk dat deze goed doorgespoeld worden met veel vocht. Schadelijke ziektekiemen en bacteriën worden zo met de urine weggespoeld, waardoor een urineweginfectie kan worden voorkomen of verlicht. Ook kan niergruis (kleine niersteentjes) worden uitgespoeld zodat de vorming van grotere nierstenen wordt voorkomen. Bij een doorspoeltherapie is het belangrijk om naast de diuretische middelen, veel water te drinken. Lavasthee is echter niet voor iedereen geschikt. Bij oedeem als gevolg van een beperkte hart- en nieractiviteit en bij nierziektes is Lavas thee contra-geïndiceerd.

Andere toepassingsgebieden van Lavas binnen de volksgeneeskunde zijn volgens Bäumler:

• spijsverteringsproblemen
• maagproblemen, brandend maagzuur, opgeblazen gevoel
• verkoudheid met vast zittend slijm
• menstruatieproblemen
• slecht helende, etterende wonden

Voor medicinale doeleinden worden niet de bladeren verzameld maar de wortels (lavaswortel - Levistici radix) die in september kunnen worden geoogst. Deze zijn rijk aan etherische oliën. Bäumler geeft aan dat de olie een diuretische, spasmolytische (krampverminderende) en anti-microbiële werking heeft en bepalend is voor de geneeskrachtige werking. Daarnaast bevatten de wortels coumarines, polyacetylenen en fenolische carbonzuren.

Kijken we echter naar wat de aromatherapie over Lavas zegt, dan zien we een heel ander toepassingsgebied. Volgens Zimmermann heeft de etherische olie een sterk ontgiftende werking en zou ze een ideale begeleider zijn in reinigende voorjaarskuren en zelfs bij levensmiddelvergiftiging dienst kunnen doen. Ook psoriasis en reuma worden genoemd. Ga echter niet zelf met etherische oliën experimenteren maar laat je goed informeren door een aromatherapeut.

Wat je thuis wel zelf kunt uitproberen is de Lavaswijn die wellicht helpt bij boeren, brandend maagzuur en een vol gevoel. Hiervoor heb je nodig:

• 1 fles witte wijn
• 1 hand vol verse fijn gesneden blaadjes en klein gesneden wortel

Giet de wijn over de blaadjes en de wortel en laat de wijn 10 dagen trekken. Daarna zeef je de kruiden eruit en is je lavaswijn klaar voor gebruik: 1 borrelglaasje voor de maaltijd.

• Heilpflanzen praxis Heute. Porträts - Rezepturen - Anwendung. Siegfried Bäumler. Urban & Fischer, 2007.
• Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011
  

Lavendel (Lavandula)

Tja Lavendel.... stieken toch wel één van mijn lievelingsplanten in de tuin. Ik vind haar kleur prachtig, de manier waarop ze bloeit met haar lange lila stengels, de geur die ervan afkomt als je langs de bloemen streelt, de vele bijen die op de plant afkomen..... Lavendel is een eyecatcher voor de kruidentuin. Bovendien kun je haar op allerlei manieren inzetten voor je lichaam en je geest.

Lavendel is een struikachtige kruid. Van nature komt de plant voor in de landen rond de middellandse zee. Ze groeit namelijk het liefste  op een zonnige plek met goed doorlatende, kalkrijke grond. Lavendel behoort net als Tijm, Oregano, Basilicum en veel andere keukenkruiden tot de familie van de lipbloemige. Dit zien we niet alleen aan de vorm van de bloemetjes maar ook aan de vierkante stengels. Iedereen kent wel foto´s uit Zuid-Frankrijk van de lila velden vol met prachtige bolvormige lavendelplanten. Om zulke mooie bolvormen te krijgen is snoei heel belangrijk. Doe je dit niet dan verhout de plant snel en krijg je beneden kaal hout. Snoeien doe je 2 keer per jaar, direct na de bloei in augustus/september en in het begin van het voorjaar (april). Ik las ook ergens dat het goed is om jonge plantjes direct terug te snoeien zodat je een een mooie, compacte plant krijgt.

De naam "Lavendel" stamt af van het Latijnse woord "lavare", wat "wassen" betekent. In het oude Rome werd de plant al als geurmidel aan het badwater toegevoegd. Ook nu nog wordt de etherische olie van Lavendel graag verwerkt in cosmetische producten en schoonmaakmiddelen. Ze ruikt, fris, bloemig en een beetje scherp. Verantwoordelijk voor deze geur is de etherische olie. Vooral de bloemetjes bevatten hiervan een relatief hoog percentage. Lavendel is daardoor één van de weinige planten waarvan ik thuis met mijn destilleerapparaat etherische olie kan produceren. 

Van Lavendel zijn verschillende etherische oliën te koop, afkomstig van drie soorten:

• Lavandula angustifolia:  echte Lavendel (met name uit Zuid-Frankrijk)
• Lavandula latifolia: Spijklavendel (vooral uit Spanje)
• Lavandula x intermedia Super: Lavandin (een kruising tussen L. angustifolia X L. latifolia)

In de aromatherapie speelt voornamelijk de echte Lavendel een belangrijke rol evenals de Lavandin.

De echte Lavendel wordt aangebouwd maar komt ook in het wild voor. De wilde lavendel groeit op hoger gelegen berghellingen en wordt met de hand geoogst. De etherische olie die uit de wild groeiende Lavendel wordt gedestilleerd heeft het grootste spectrum aan inhoudsstoffen. Het is een zeer speciale olie die door maar weinig firma`s wordt aangeboden. Volgens Zimmermann kan Lavandula angustifolia worden ingezet bij:

• nerveuze aanspanning, angst en slaapstoornissen
• menstruatiepijn
• astma en astmatische bronchitis
• huidinfecties en allergische huidziektes
• (brand-)wonden en jeuk
• open been
• aderontsteking
• kramp
• tachycardie
• hoge bloeddruk

Spijklavendel heeft een zeer hoge opbrengst etherische olie. De inhoudsstoffen zijn echter niet dezelfde als die van de Angustifolia. waardoor Spijklavendel andere toepassingsgebieden heeft. Deze plant bevat nauwelijks monoterpeen-esters die in de echte Lavendel rijkelijk voorkomen en bepalend zijn voor de rustgevende en slaapbevorderende werking. Spijklavendel bevat juist een hoog percentage stimulerende bestanddelen waaronder Kamfer (bijna 25%) en het verfrissende 1,8-Cineol (tot 40%). De etherische olie Lavandula latifolia wordt binnen de aromatherapie gebruikt bij:

• verbrandingen
• bronchitis en ontstoken of lopende neus
• schimmel (voetschimmel)
• acne
• reuma, polyartritis
• neuralgie
• burn-out

En dan is er nog de kruising tussen de beide soorten, de Lavandin. Om de opbrengst van de echte Lavendel te verhogen is deze gekruist met de Spijklavendel. De werking van Lavandin vertoont overeenkomst met de echte Lavendel en wordt volgens Zimmermann ingezet bij:

• nerveuze klachten en angst
• krampen
• jeuk en huidinfecties
• vaginitis (Candida)
• tachycardie

De etherische olie van alle drie de soorten zijn belangrijke geurstoffen in de parfum- en zeepindustrie. Je kunt de etherische olie ook verwerken in je zelf gemaakte cosmetische producten als shampoo, zeep, crème of scrubzout. Toegevoegd aan je badwater werkt lavendel rustgevend voor het slapen gaan. Ook 1 druppeltje olie op een zakdoekje dat je niet te dicht bij je kussen legt kan de slaap bevorderen. Is de geur te sterk dan werkt het juist averechts. Om ´s avonds ontspannen in slaap te vallen kun je ook een een half uur voor het naar bed gaan een avondthee drinken met een mix van rustgevende kruiden als hop, citroenmelisse, valeriaan, Lavendel en Passiebloem.

Ook het lavendelhydrolaat heeft een rustgevende werking. Ingrid Kleindienst-John beschrijft dat je het hydrolaat in een sproeiflesje kunt doen en ´s avonds voor het naar bed gaan kunt vernevelen in je slaapkamer. Sproeien in je klerenkast werkt tegen motten. Doe je het hydrolaat in je strijkijzer dan geef je je kleren direct een lekker luchtje mee. In de zomer is het lavendelhydrolaat heerlijk als verfrissende bodyspray. Of wat dacht je van een hydrolaat als tonic na het scheren of na je gezichtsreiniging? Het is voor alle huidtypen geschikt, maar helpt vooral bij acne en een onreine huid. Je kunt het ook lokaal gebruiken voor een kompres bij verbranding, jeuk, insectenbeten en schaafwonden. Maar ook voor de reiniging en verzorging van de vagina is het hydrolaat ideaal.

Bäumler geeft in zijn boek Heilpflanzenpraxis Heute aan dat Lavandula angustifolia naast de etherische olie ook looistoffen (Rozemarijnzur) bevat die obstiperend werken en bij diarree werkzaam kunnen zijn. Ook bij nerveuze darmklachten, buikklachten en gebrek aan eetlust kan aan Lavendel worden gedacht. Verdere inzetgebieden zijn volgens Bäumler onrust, slaapstoringen, uitgeput zijn, gespannen spieren, reumatische ziektes en neuralgieën. In de volksgeneeskunde werd het ook bij migraine, kramp en astma toegepast. 

Vind je het leuk om op een zomerdag wat creatiefs te doen dan kun je van bloeiende lavendelstelen prachtige geur-sticks maken. Deze stick kun je naast je bed leggen en ´s avonds voor het slapen gaan een paar keer goed door je handen rollen. Door de subtiele lavendelgeur val je zo in slaap.  Op internet vind je diverse filmpjes. Deze bijvoorbeeld:

https://www.youtube.com/watch?v=2tgQ_Lx7n5M

• Heilpflanzenpraxis Heute. Porträts - Rezepturen - Anwendung. Siegfried Bäumler. Urban & Fischer, 2007.
• Aromatherapie für Pflege- und Heilberufe; Kursbuch für Ausbildung und Praxis. Eliane Zimmermann. Haug, 2011
• Hydrolate, sanfte Heilkräfte aus Pflanzenwasser. Ingrid Kleindienst-John. Freya, 2020
• Hydrolate - Pflanzenwässer, die vergessene Dimension der Aromatherapie und Aromapflege. Eliane Zimmerman. Thomas Grasl, 2018
• https://groei.nl/tuin/tuinkalender/lavendel-snoeien